Melk als het witte goud
VAN AMBACHTELIJK
NAAR ZUIVELREUZEN
IF; r fi.fi
Zuivelfabriek Wilhelmina in bedrijf in 1914. Foto: A.J. Bonda. Collectie Regionaal Archief Alkmaar
Twee citaten uit een leerboek voor
aankomende melkcontroleurs uit 1917:
'...na de geboorte van een jong begint zich
bij het vrouwelijk zoogdier in klieren, welke
aan de buikzijde van het lichaam gelegen
zijn, eene vloeistof te vormen, waarmede het
jonge dier zich gedurende den eersten tijd
van zijn bestaan zal voeden. Deze vloeistof
heet melk...\ '.bij sommige dieren kan de
melk kunstmatig aan de klieren worden
onttrokken. Deze bewerking heet melken
en wordt vooral op koeien toegepast
Ziehier in een notendop de omschrijving van
de melkveehouderij annex zuivelsector.
Van boter en kaas
Zo'n 150 jaar geleden telde ons land ruim 80.000 boerderij
en. Op een groot deel hiervan hield men zich bezig met de
zuivelproductie. Tot dan toe tijd vonden de verkrijging van
de melk en de verwerking tot kaas en boter plaats op de
boerderij, volgens eeuwenoude methodes. Het was een ar
beidsintensief en langdurig proces, met name doordat men
de room op natuurlijke wijze, spontaan, liet scheiden van de
melk. De room kwam bovendrijven en kaas werd gemaakt
van de afgeroomde melk ('ondermelk'). De overgebleven
room werd daarna tot boter verwerkt.
Op zich is het kaasmaken een simpel proces (zie kader),
waarvan de techniek en ervaring steeds werd overgebracht
van vader op zoon, respectievelijk van moeder op dochter.
Hygiëne stond nog in de kinderschoenen, en in veel geval
len werd gewerkt met houten gereedschappen, waarin zich
makkelijk bacteriën konden nestelen.
Door de uitvinding van een soort melkcentrifuge door de
Zweed Gustaf de Laval in 1879 werd het mogelijk de rauwe
melk machinaal - en sneller - te ontromen. De zwaardere on
dermelk werd zo gescheiden van de lichtere room, waarna
- net als voorheen - de room werd gebruikt voor de boter-
productie en de ondermelk voor de kaasbereiding.
Een andere ingrijpende ontwikkeling was de uitvinding van
de margarine in 1869 door de Fransman Hippolyte Mège-
Mouriés. De uitvinding van 'kunstboter' kwam als geroepen.
Boter was een schaars en duur product, ook al door de
grote vraag van de Britse markt. In Nederland waren het
daarna (1871) de boterhandelaren Simon van den Bergh en
Antoon Jurgens in Oss, die de margarineproductie ter hand
namen.
8