Goede morgen
Bergense lengte- en oppervlaktematen en
het ijken in Bergen in de 18e eeuw
SIEME NIKS
Stel, u koopt als inwoner van Bergen een stuk grond, groot 1 morgen ofwel 300 vierkante roede,
van iemand uit Alkmaar. Als u het stuk grond opmeet, blijkt het veel kleiner te zijn dan u dacht,
terwijl de Alkmaarder nog zegt u zelfs 600 vierkante roede te hebben verkocht!
Tot het begin van de 19e eeuw zou dit hebben kunnen gebeu
ren. Steden en dorpen hadden hun eigen lengtematen, gewich
ten en inhoudsmaten, met grote onderlinge verschillen. Deze
verschillen waren veelal het gevolg van feodale versnippering
en het ontbreken van centraal gezag. Eeuwenlang kon men er
mee leven, maar in de 18e eeuw veranderde dat.
Met de invoering in 1816 van de IJkwet en het decimale Me
triek Stelsel (een eenvormig stelsel van maten en gewichten)
zijn alle lokale verschillen verdwenen. Het decimale Metriek
Stelsel is gebaseerd op de lengte-eenheid 'meter'. Decimaal wil
zeggen dat alle eenheden gebaseerd zijn op het 10-tallig stelsel
en in stappen van 10 verdeeld worden.
Vanaf 1820 was de IJkwet van kracht in het Koninkrijk der
Nederlanden en daarmee kwam er een eind aan de eigen
lengte- en oppervlaktematen, ook in Bergen.
Bergense maten
Volgens het Meertens Instituut had Bergen eigen lengte- en
oppervlaktematenmaten, maar de gewichten en inhoudsmaten
in Bergen kwamen overeen met die van Alkmaar.
Een aantal opvallende verschillen:
1 Bergense roede is 5,32 meter/18 voet, terwijl de
Alkmaarse roede 3,35 meter/12 voet bedraagt.
Bergense vierkante roede is dan 28,3 m', terwijl de
Alkmaarse vierkante roede 11,22 m2is.
Bergense morgen is dan weer 300 vierkante roede
(8490,7 m2), terwijl een Alkmaarse morgen
600 vierkante roede (6732 m2) is.
Het verschil in oppervlakte van het stuk grond van 1 morgen uit
de inleiding is dus aanzienlijk: 0,85 hectare (8490 m2) versus 0,67
hectare (6732 m2) ofwel een verschil van maar liefst 1800 m2
Goede morgen!
De verschillen tussen Bergense en Alkmaarse oppervlaktema
ten kunnen verklaard worden door verschil in grondsoort.
Het gaat erom wat iemand in één dagdeel/morgen kon bewer
ken; daardoor verschilde het te ploegen of te bewerken op
pervlak per dagdeel (morgen). De morgen of de morgenlands
verschilde daarom nogal per landstreek.
De herkomst van lengtematen is met weinig zekerheid vast te
stellen. Algemeen werd gebruik gemaakt van de Rijnlandse voet
en roede, die waarschijnlijk van Keulse maten zijn afgeleid. De
plaatselijke verschillen in lengte van de roede was vooral het ge
volg van het verschil in aantal voeten per roede. Onderverdeling
in 10, 12, 14, 18 en zelfs 20 voeten per roede kwam voor.
Behalve de genoemde Bergense lengte- en oppervlaktematen
zijn er geen andere specifiek Bergense gewichten of inhouds
maten bekend. Tot het begin van de 19e eeuw werden in Bergen
de in de regio gangbare 'geijkte' maten en gewichten gebruikt.
Alkmaar kende een pond van 468,6 gram. De overige gewich
ten en ruimtematen die in Kennemerland gebruikt werden,
waren veelal Amsterdamse maten, zoals ton, mandje, metje,
zak en achel. Het gebruik was afhankelijk van de handelswaar:
voor fruit was 1 ton 4 mand, maar voor aardappels gold dat
1 ton 8 mandje. Graan werd afgemeten in zakken van 76,6
liter, verdeeld in 2 achel van 38,3 liter. Maar tot ongeveer 1800
was de Alkmaarse achel dan weer 41,8 liter.
Bergen (Kennemerland, Noord-Holland)
Invoering Metriek Stelsel
Bron: Meertensinstituut, Databank Oude maten en gewichten
Tot het einde van de 18e eeuw gebruikten elke stad en veel
dorpen, waaronder Bergen, dus een eigen systeem van stan-
daardmaten. Deze verscheidenheid bemoeilijkte de onderlinge
handel tussen de steden en landen. Daarom ijverden al in de
16e en 17e eeuw wetenschappers als Simon Stevin en Christiaan
Huygens voor algemene maten die iedereen zou aanhouden.
Het is vooral dankzij de (natuur-) wetenschappen, de zich
ontwikkelende techniek (stoommachine 1769) en vooral ook
de interregionale handel dat in de 18e eeuw zich de noodzaak
lengtemaat
1 roede 18 voet; anno 1629 heet
de roede van 5,32 m 'van ouds';
de roedemaat is dan reeds aange
groeid tot 5,333 m; anno 1812 zelfs
een opgave van 5,35 m; daarnaast
echter opgave van 5,315 m.
roede
5,32 m
lengtemaat
1 voet 10 duim
voet
29,5 cm
lengtemaat
duim
2,95 cm
vlaktemaat
morgen
0,85 ha
vlaktemaat
vierkante
roede
28,3 m2
hectare (ha)
10.000
m2
are (a)
100
m2
centiare (ca)
1
m2
