'Ontwaken
van een dorp'
Hoe Bergen bekend
werd (1880-1910)
1 MUSEUMNIEUWS UIT HET STERKENHUIS I
Zomertentoonstelling 2010
in Het Sterkenhuis
NEL JONGEJANS EN FRITS DAVID ZEILER
p 22 december 1903 werd het nieuwe raadhuis van Bergen
geopend, dat was gebouwd ter vervanging van het oude, uit circa
1770 stammende rechthuis. Het werd door velen beschouwd als
een afsluiting van het oude en het begin van het nieuwe, en nie
mand zal dat scherper hebben beseft dan de burgemeesters
vrouw, Marie van Reenen-Völter. Zij had er bij haar man Jacob
op aangedrongen om op de bovenverdieping ruimte te reserveren
voor een collectie materiële getuigenissen van de geschiedenis en
het dagelijks leven van de plattelandsgemeenschap die Bergen
eeuwenlang was geweest. Tegelijkertijd legde zij die herinnerin
gen vast in haar boekje De Heerlijkheid Bergen in woord en
beeld. Het museum - de voorloper van Het Sterkenhuis - was
een voor die tijd bijzonder initiatief en dat zal ook de reden zijn,
dat al in de allereerste jaren, met hulp van veldwachter Beeld
man, een aantal zeer bijzondere stukken voor de collectie kon
den worden verworven. We noemen de zogenaamde broodkast,
de Noordse balk, de Poolse patchworkdeken en het boek met
pentekeningen van Pieter Dirksz Ellen.
Het nieuwe raadhuis (tegenwoordig alweer 'Het Oude')
werd gebouwd in traditionele stijl, waarbij adviezen voor kleur
stelling en inrichting werden gegeven door een van de eerste
kunstenaars die zich in Bergen had gevestigd, de graficus Jaap
Veldheer. Hij heeft in allerlei opzichten, onder meer als oprichter
van de WV in 1907, een belangrijke rol gespeeld in de ontwik
kelingen aan het begin van de 20ste eeuw. Reden voor Museum
Het Sterkenhuis, om hem deze zomer een bescheiden hulde te
brengen met een keuze uit zijn topografische werk.
Veldheer en de zijnen wilden Bergen doen ontwaken uit
zijn lange sluimer in de bossen van Noord-Kennemerland. Maar
anderen hadden dit al langere tijd voorbereid. Jan Jacob van Ree-
nen, de eerste van de 'Bergense' tak, had in samenwerking met
burgemeester Samuel Holland en progressieve raadsleden als
Willem Buis tal van ontwikkelingen in gang gezet. Plaatselijke
initiatieven speelden daarop in. Timmerman J.H. Meijer en zijn
zwager metselaar P. Blankendaal bouwden omstreeks 1870 de
eerste villaatjes, de zogenaamde rentenierswoningen. Klaas Bruin
31
Het 'nieuwe' raadhuis naast de Ruïnekerk. Houtsnede van J.G. Veldheer uit: S.L. van
Looy, Het dorp Bergen, voorheen en thans. Amsterdam, 1906. (collectie Regionaal
Archief Alkmaar)
nam het bij dagjesmensen populaire Duinvermaak over. Zijn neef
Klaas Swaan werd later exploitant van dat andere buitenverblijf,
Duinzicht (nu Gasterij 't Woud). Hun collegae van De Rustende
Jager, De Vriendschap (nu De Oude Prins) en De Hoop waren
actief bij de zomerfeesten, bestaande uit een kermis, harddrave
rijen, kolfwedstrijden en een bal. Dominee Immink gaf in 1885
zijn beschouwing Ziet gij deze steenen uit en legde daarmee de
grondslag voor het historisch besef van de Bergenaren, waarvan
de Ruïnekerk het beeldmerk zou worden. Bovenmeester J.
Francken richtte onder meer een spaarbank op. Zijn secondant
Pieter van Hoorn dirigeerde het plaatselijk koor en gaf aan ta
lentvolle leerlingen tekenles - onder wie Jan Leijen en Willem
Bogtman. En schoenmaker Piet Brouwer bleek manusje-van-
alles: waterverkoper, telefoonhouder, telegrambezorger, ansich
tenuitgever en galeriehouder. Al deze dorpelingen legden de
basis voor het dorp van kunstenaars, forenzen en toeristen dat na
1900 alom bekend zou worden. Een bekendheid, die na de stich
ting van Bergen aan Zee en de aanleg van de tram stormender
hand zou toenemen. De 'droom van een dorp' (thema in 2003)
werd tot het 'ontwaken van een dorp' (thema in 2010).
De tentoonstelling zal een van de laatste zijn van een lange reeks,
die vanaf 1974 werd ingericht op de bovenverdieping van Het
Sterkenhuis. Er komt nieuwe, ruimere expositieruimte beschik
baar in dat andere gebouw waarop M.A.D. van Reenen-Völter
haar stempel drukte: het in 1882-83 gebouwde Huize Kranen-
burgh. De collega's van Kranenburgh bieden deze zomer ruimte
aan een voorproefje van een grotere historische opstelling ter
plaatse. Daarbij wordt aandacht besteed aan de bouwgeschiede
nis van het huis, aan een aantal vroege activiteiten van het echt
paar Van Reenen-Völter en aan de veelzijdige activiteit van 'huis
beeldhouwer' Tjipke Visser - met Jaap Veldheer behorend tot de
eerste groep kunstenaars die zich in Bergen vestigde.
De tentoonstelling 'Ontwaken van een dorp' is te bezichtigen
van 4 mei tot en met 31 oktober 2010 (dinsdag t/m zaterdag).
