Amersfoortse evacués in Bergen
HANS BOUWER EN JAN HAGEMAN
Inleiding
Vooral's zomers zie je, zowel toeristen als Bergenaren, even
uitrusten op de bank die rondom de 'dikke boom' staat. Deze
bank met de fraaie, smeedijzeren sierletters AB 10-19 mei 1940,
was een geschenk van de 6000 Amersfoortse evacués aan de
Bergense bevolking als dank voor de opvang in de meidagen van
1940. Maar wat was ook al weer de reden van de evacuatie? Waar
herbergden de 6903* Bergenaren zo'n groot aantal evacués? Hoe
hebben de Amersfoorters de gastvrijheid ervaren en hoe verliep
de hele actie?
Wij doken in de archieven en spraken met mensen die hier
nog iets over wisten te vertellen. Mensen die de evacuatie als kind
hebben ervaren, maar ook mensen die zich de verhalen van hun
ouders nog wisten te herinneren of van wie de ouders hun erva
ringen aan het papier hadden toevertrouwd. Het was schrijnend
dat, op het moment dat de vluchtelingen hier een veilig heenko
men zochten, Bergen onder vuur lag. De herinneringen daaraan
hebben we niet onvermeld gelaten. De ervaringen van de geïn
terviewden wijzen erop dat de Bergenaren verplicht waren de
vluchtelingen in hun huis op te nemen, maar een expliciete ver
melding in de archieven hebben we hierover niet kunnen vinden.
Het staat wel vast dat de meeste Bergenaren het vanzelfsprekend
vonden om de ontheemden die voor hun deur stonden, hartelijk
en gastvrij te onthalen.
Korte voorgeschiedenis en de Duitse dreiging
Al snel na zijn benoeming tot Rijkskanselier van Duitsland in
1933, trok Hitier alle macht naar zich toe en begon met het her
overen van gebieden die tijdens de Eerste Wereldoorlog verloren
waren gegaan. Zoals bekend bleef het daar niet bij. Op 12 maart
1938 werd Oostenrijk geannexeerd. Toen Hitler in september
1939 Polen binnenviel, verklaarden Frankrijk en Engeland de
oorlog aan Duitsland en was het begin van de Tweede Wereld
oorlog een feit.
Nederland was neutraal, maar toch werden al uitgebreide
voorbereidingen getroffen om het land te verdedigen tegen een
mogelijke Duitse agressie. Vooral de Duitse inval in Denemarken
en Noorwegen in april 1940 zorgde voor verhoogde paraatheid
en intensieve voorbereidingen. Naast mobilisatie- en defensie
plannen werden er ook evacuatieplannen gemaakt voor de bur
gerbevolking. Noord-Holland werd grotendeels beschouwd als
een relatief veilige regio waar grote aantallen mensen tijdelijk
konden worden opgevangen. Met uitzondering van o.a. Den
Helder vanwege de marinebasis.
Amersfoort en de Grebbelinie
Tot een mogelijk gevechtsgebied behoorde de Grebbelinie. Het
was de derde van de vier verdedigingslinies die Nederland vanaf
de Duitse grens had opgeworpen (zie kaartje) en deze was gele
gen tussen de IJssellinie (de tweede verdedigingslinie) en de Hol
landse Waterlinie (de vierde verdedigingslinie). De Grebbelinie
liep ongeveer vanaf Huizen tot aan de Grebbeberg en volgde de
natuurlijke barrière van de Utrechtse Heuvelrug. De gemeente
Amersfoort had circa 43.400 inwoners en was daarmee verreweg
de grootste gemeente in de nabijheid van de Grebbelinie. Tevens
was het de grootste garnizoensplaats. Dit hield in dat er bij een
gewapend conflict reële veiligheidsrisico's zouden ontstaan voor
de burgerbevolking. Voor Amersfoort lag ten tijde van de Duitse
inval een uitgebreid evacuatieplan klaar. Dit plan was echter niet
zomaar van de één op de andere dag tot stand gekomen.
Evacuatieplan
Vanaf 1935 was er al sprake van verhoogde waakzaamheid bin
nen de ministeries van Defensie en Binnenlandse Zaken. Dit
blijkt uit een geheim bericht dat de legerleiding op 26 maart 1935
liet uitgaan over eventuele grootscheepse evacuaties uit gebieden
die mogelijk tot een direct gevechtsterrein zouden gaan behoren.
Door generaal A.R. van den Bent van het 4C Legerkorps werd
een evacuatieplan opgesteld. Het plan hield o.a. in dat vrijwel
de gehele Amersfoortse bevolking verspreid zou worden over
Noord-Holland. Dit evacuatieplan bereikte op 29 augustus 1939
burgemeester graaf Van Rand wij ck van Amersfoort met het ver
zoek om in stilte met de voorbereiding van een mogelijke evacu
atie te beginnen. In dit kader werden door de regering speciale
'Commissarissen Afvoer Bevolking' (CAB) benoemd. Voor het
Ü**?eiuNG van tu Ni ut rl Armst iROfftn
OP Of MOHUI n van to Mei 1940
'IJSEL
veiuwe
.ItlDtM
l* *OID
*ÖUAt«>
7 BATALJONS
De vier Nederlandse verdedigingslinies mei 1940. (foto: Hans Bouwer)
