boekencollecties toch meer bij welvarende, in
steden wonende mensen aangetroffen. Dat er
buiten de steden mensen waren die meer boe
ken bezaten dan een familiebijbel en wat psalm
en liederenboeken was dus uitzonderlijk. Dit is
dan ook de reden dat de boekencollectie van
Cornelis Spruijt een onderzoek waard is. In
het Regionaal Archief is verder niets meer over
deze pachter Spruijt te vinden, iets wat mijn
onderzoek aan de ene kant bemoeilijkt maar
aan de andere kant ook een spannend aspect
geeft. Want wat kan de boekencollectie van
Cornelis Spruijt ons over zijn persoon vertel
len? Als wij zijn boedel en dan met name zijn
boekenbezit nader bekijken, kan het wellicht
mogelijk zijn om deze langvergeten pachter
enigszins een gezicht te geven.
In dit artikel geef ik eerst een kort over
zicht van de verspreiding van de boekdruk
kunst aan het eind van de Middeleeuwen, en
van de leescultuur in Nederland tot in de 18'
eeuw. Daarna wil ik de collectie boeken van
Cornelis Spruijt bekijken en op basis van zijn
boekenbezit enigszins proberen te achterhalen
wat voor iemand deze pachter geweest kan zijn.
Ontwikkeling van het gedrukte woord
tot in de 18' eeuw
Tot het begin van de 15' eeuw werden teksten
alleen handmatig gekopieerd. Deze tijdrovende
bockenreproductie vond voornamelijk plaats
door monniken in kloosters. In de loop van de
eeuw werd duidelijk dat het trage handschrifte
lijke kopiëren van teksten de vraag niet meer
aankon. Er werd dan ook naar een methode
gezocht die de boekproductie effectiever en
minder tijdrovend kon maken. Deze methode
werd rond 1450 in Mainz ontwikkeld door de
Duitse edelsmid Johann Gutenberg. Door
gebruik te maken van losse houten, later meta
len letters, kon de tekst in een houten raam
werk vastgezet worden. Daarna werd dit zetsel
van inkt voorzien en vervolgens op papier
geperst. Dit kon keer op keer herhaald worden,
waardoor het mogelijk was veel exemplaren van
een boek in een relatief korte tijd te drukken en
te verhandelen.
De boekdrukkunst verspreidde zich aldus
snel door Europa. Tot 1585 werden verreweg
de meeste boeken gedrukt in de Zuidelijke
Nederlanden, wat nu België is. In dat jaar (in
de beginperiode van de Tachtigjarige Oorlog)
bezetten de Spanjaarden de stad Antwerpen,
centrum van boekdrukkersactiviteit. Veel
inwoners, waaronder ook veel boekdrukkers
en -handelaren, vluchtten daarop naar de
Noordelijke Nederlanden en vestigden zich
daar in de steden, waaronder Alkmaar. Dit had
tot gevolg dat de Republiek der Verenigde
Nederlanden in één klap hét boekhandels
centrum van Europa werd. Gedurende de 17'
eeuw werden er alléén al in ons land meer
boeken gedrukt dan in alle andere landen van
Europa bij elkaar.
Veel boeken die in andere landen verboden
waren, konden in onze Republiek vrijelijk
gedrukt en gelezen worden, ook boeken met
politieke en religieuze inhoud. In veel van die
in-ons-land-gedrukte boeken, werden opvattin
gen verkondigd die illustratief waren voor de
Verlichting, een culturele stroming, overge
waaid uit Frankrijk. Kenmerkend voor de
Verlichting was verzet tegen het gezag van
tradities op het gebied van geloof, wetenschap
en kunst. In plaats van deze eeuwenoude
tradities, bracht de Verlichting het geloof in de
menselijke geest als instrument om de wereld,
waaronder de schepping, steeds beter te door
gronden en te beheersen. Dat was een revolu
tionair standpunt in die tijd. De Verlichting
heeft zich eind 17', begin 18' eeuw door Europa
kunnen verspreiden, doordat, als gezegd,
boeken die in Frankrijk niet mochten worden
uitgegeven, wel in Nederland gedrukt en in
grote oplagen uitgegeven konden worden. Een
voorbeeld van een in Frankrijk verboden auteur
van de Verlichting is René Descartes, van wie
ook in de boekenkist van Cornelis Spruijt twee
boeken werden aangetroffen.
•i/d fin» t
y> /n 'VJ.
J-V&rt a^t ,ü/t) "f'i
~y
n J-VxX
Laatste stuk uit
de notariële akte,
ondertekend
door W.L. Ivangh,
notaris, Geertje
Cornelïsdr. en
de getuigen
Dirk van 't Loo
en Jan Ivangh.
(Foto: Regionaal
Archief
Alkmaar).
