ANTI-JOODSE MAATREGELEN IN BERGEN TIJDENS DE DUITSE BEZETTING - DEEL 1
Portret rector Hemelrijk door Jaap Weyand.
(Bezit familie Hemelrijk).
Het orkest van
The Rambling
Serenaders,
waar David
(Oave) Swaab
(geheel links)
deel van
uitmaakte. Het
orkest speelde
vele jaren in De
Rustende Jager.
(Foto, vóór 1940:
Archief mevr.
M. Diesfeldt-
Scholten).
Noten
7. De familie Santcroos, Else Berg en 'Mommie' Schwarz staan ver
meld op de registratie/ijst van 1941 van Amsterdam (NIOD, Höhere SS-
und PoHzeiführer, 267-284Van het gezin Santcroos overleefde alleen
moeder Esther Santcroos-Presser de vervolging. Else Berg en
'Mommie' Schwarz zijn omgebracht in Auschwitz.
2. Deze foto staat afgedrukt in het themanummer van de Bergense
Kroniek 'Bergen 1940-1945', mei 1995, blz. 20.
Bronnen
- Hemelrijk, J.; Er is een weg naar de vrijheid. Zeven maanden
concentratiekamp. Zeist 1965.
- Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Volkstelling 31 December
1930 en Statistische overzichten verkiezingen 1935, 1937 en 1939.
- Regionaal Archief (RA) Alkmaar, gemeentearchief Bergen
1922-1969, inv.nrs. 878, 1604, 1605, 1915; (GA) Zijpe:
dossier 122-3: 'de oorlogsjaren in de gemeente Zijpe'.
- Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD)arch.nr. 457,
kindertehuis 'Bingo'; 182, 12d, derde nota Brandon 13-04-1942.
- Presser, J.; Ondergang. De vervolging en verdelging van het
Nederlandse jodendom 1940-1945. 's-Gravenhage 1965; 2 delen.
- Centraal Bureau voor Genealogie, Collectie Calmeyer, doos 14 en 19;
persoonskaart (pk), Rudolf Hamburger.
- Croes, M.; Tammes, P; 'Gif laten wij niet voortbestaan.'
Een onderzoek naar de overlevingskansen van joden in de
Nederlandse gemeenten, 1940-1945. Amsterdam 2004.
- Hondius, D.; Absent. Herinneringen aan het Joodse Lyceum
Amsterdam 1941-1943. Amsterdam 2001.
- Hemelrijk, J.M.; Hemelrijk, D.; Heldring, B (red.); Dr. J. Hemelrijk.
Uit de dagboeken van een rector. Oud Zuilen 2002, 2003.
- Staarink-Bruinsma, T.; Bergenaren vertellen over vroeger.
In: Bergense Kroniek, jr.4, nr.2, 1997, 36-37
'Verboden voor Joden'
De Duitse commissaris-generaal voor de openbare veiligheid
Rauter kondigde in september 1941 af dat joden geen zwem
baden, sportinrichtingen, bioscopen, cafés, restaurants, schouw
burgen en parken meer mochten bezoeken. Van de gemeente
Bergen bestaat een foto met het opschrift 'Gem. Bergen nh
BI-PERKTE BEWEGINGSVRIJHEID VOOR JODEN, verordening
Nr. 138/1941'.-' Zeer waarschijnlijk is dit bord geplaatst na de
bekendmaking van Rauter. Het opschrift is meer algemeen van
aard en zal vermoedelijk bij de gemeentegrens van Bergen hebben
gestaan. Bij restaurants en parken zullen borden hebben gestaan
met het opschrift 'Verboden voor Joden'. De joodse muzikant
David Swaab mocht vanwege dit verbod niet meer optreden.
Toen hij dat toch bleef doen werd hij door een NSB'er van de
bühne geslagen.
De gele ster
Op 29 april 1942 werden voornoemde Asscher en Cohen ont
boden bij SS-Hauptsturmführer Aus der Fünten. Zij werden daar
op de hoogte gebracht van de maatregel dat joden die zich in het
openbaar vertoonden een gele ster moesten dragen.
Dat joden in Bergen werden gecontroleerd op het dragen van
deze ster, blijkt uit een anekdote van Hemelrijk: 'in Bergen kwam
een agent in mijn tuin, waar ik aan het houthakken was.
'U draagt geen ster. De chef stuurt mij hierheen om een
onderzoek te doen. Als ik u op de openbare weg aantref, moet
ik u naar de Euterpestraat [kantoor Sicherheitspolizci in
Amsterdam] brengen. Weet u, wat dit betekent?' 'Dat weet ik',
zei ik, 'maar u kunt ook de andere kant opkijken.' 'Dat helpt
niet, er zijn hier gedienstige lui [leden van de NSB], die 't wél
zien en aangifte doen.' Ook de later bekende kruissteekpatroon
ontwerpster Mies Bloch werd aan een onderzoek onderworpen:
'er kwam ooit een politieagent aan de deur vragen of hij mijn
kleding aan de kapstok mocht zien, of er wel een ster op zat'.
Evacuatie van Bergense joden
In de eerste helft van 1942 werden joden gedwongen geëvacueerd
naar Amsterdam. De joodse inwoners van Bergen dienden op 22
april 1942 te vertrekken. De 'half'- en 'kwart'joden en alle
gemengd gehuwde joden en de inwonende ouders waren van
deze evacuatie vrijgesteld. Backer berichtte op 27 februari 1942
de burgemeesters van de gemeenten in Noord-Holland dat
'ter nadere controle' de Befehlshaber der Sicherheitspolizci een
opgave wenste te ontvangen van de in de gemeenten wonende
joden. Voor Bergen is een registratielijst teruggevonden gedateerd
op 9 maart 1942. Deze lijst vermeldt 27 'vol'joden, 8 'arische'
echtgenoten en 13 'halfjoodse kinderen. Wie dat waren en wie
van hen slachtoffer werd en wie de jodenvervolging overleefde,
zal in het volgende nummer van de Bergense Kroniek worden
beschreven. B
'Peter Tammes voltooide een HEAO-studie commerciële economie in Alkmaar en
een universitaire studie sociologie in Utrecht. Hij promoveerde dit jaar aan de
Katholieke Universiteit van Nijmegen op een onderzoek naar de overlevingskansen
van joden in Nederlandse gemeenten, 1940-1945. Vervolgens werkte hij voor de
Stichting Historische Steekproef Nederlandse Bevolking. Onlangs publiceerde hij
het boekwerk 'U draagt geen ster', ven/olging van joodse inwoners in Bergen (NH)
tijdens de Tweede Wereldoorlog bij uitgeverij Bonneville.
