Het Russenduin
en de verdwenen schulpweg
Frits Zeiler
Bergen aan Zee is
gesticht in 1906
op een plaats
waar tevoren nog
geen enkel huis
stond, en de
Zeeweg is aange
legd in de winter
van 1905/1906. Zo
staat het in de
boekjes en dat is
ook helemaal juist,
maar dit Bergen
aan Zee en deze
Zeeweg hebben
wel een voorloper
gehad. Hierop, en
op het Russenduin
en de daarop
staande villa
wordt in dit artikel
ingegaan.
Wat laat de kaart van Blaeu zien?
Op de beroemde kaart van Blaeu uit om
streeks 1660, waarvan bijstaand een frag
ment is gereproduceerd, zien we vanaf het
punt waar nu de voormalige boerderij De
Franschman staat, een pad afgebeeld met
de naam Schilp Slagh (schelpenpad) naar
zee toe. Aan het einde hiervan staan enke
le vissershutjes, een 'wachthuys' en een
'vierboet', een primitief soort vuurtoren
tje. Dit strandbuurtje vormde de voor
ganger van Bergen aan Zee. Zoek niet
naar de resten ervan: sinds de dagen van
Blaeu is de kust ongeveer driehonderd
meter teruggeweken en de plaats waar
eens het 'wachthuys' stond, ligt nu ver in
zee.
Het buurtje was in 1799 al lang weg
gespoeld, maar het Schilp Slagh, of de
Schulpweg zoals het pad later heette, lag
er nog wel. Het was het pad waarlangs
schelpenvissers hun vracht reden naar de
loswal nabij De Franschman. De schelpen
werden hier overgeladen in platte schui
ten die door de Roosloot en de Berger
ringvaart voeren naar de kalkbranderijen
in Alkmaar en Egmond.
Het eerste stukje van de Schulpweg
ligt er nog steeds: het gedeelte van De
Franschman tot de Uilenvangersweg.
Daar maakt de Zeeweg nu een bocht naar
links, maar de Schulpweg liep rechtdoor
en ging een eind benoorden de tegen
woordige weg door naar zee om ongeveer
ter hoogte van villa Horizon op het
strand uit te komen.
De slag bij Bergen in 1799
Om het bezit van die Schulpweg is in 1799
verwoed gevochten. Nederland, dat toen
Bataafse Republiek heette, was bondge
noot van Frankrijk en in oorlog met
Engeland en Rusland. In augustus 1799
hadden de legers van deze laatste twee
staten een landing uitgevoerd bij Grote
Keeten ter noorden van Callantsoog, en de
Kop van Noord-Holland bezet. Engeland
had de zeemacht geleverd, het opperbevel
en de organisatie, maar het grootste deel
van de soldaten waren Russen.
De 'Bataven' (Nederlanders) en de
Fransen hebben zich verdedigd en de aan
vallers teruggeslagen. Frankrijk eiste de
eer ervan op: in Parijs, op de Are de
Triomphe, zijn de plaatsen genoemd waar
het Franse leger heeft gezegevierd. Daar
bij staat ook 'Alkmaar', een verwijzing
naar de gevechten bij Bergen en Castri-
cum. De eerste stoot echter is opgevangen
door de Bataven alleen, en die hebben in
deze veldtocht een beslissende rol ge
speeld.
De eerste grote slag, op 19 september in
Bergen, werd door de Bataven en Fransen
gewonnen. Op 2 oktober deden de
Engelsen en Russen een tweede aanval,
die vooral in de duinen tussen de zee en
De Franschman werd uitgevochten.
Wederom waren het meest Russen die als
kanonnenvoer dienden. Zij wonnen de
slag, maar de vreugde was van korte duur.
Vier dagen later werd het invasieleger bij
Castricum verpletterend verslagen.
Die slag in de duinen, van 2 oktober
1799, is veel minder bekend dan de slagen
bij Bergen-Binnen en Castricum; kenne
lijk omdat de Fransen die niet als over
winning konden vieren! Ze is echter veel
harder en bloediger geweest dan de ande
re twee. Terwijl aan de Russenweg bij het
monument vijfhonderd gesneuvelde
Russen begraven liggen, zijn er naar men
zegt, drieduizend in de duinenslag geval
len en begraven ongeveer ter hoogte van
het huidige Russenduin.
Men heeft dit massagraf ongetwijfeld
aangelegd vlak aan de Schulpweg, want
dat was de enige weg, of liever karre-
spoor, waar men met wagens langs kon.
Dat zal tevens wel de reden zijn waarom
men om deze weg zo hard gevochten
heeft. Misschien heeft men er destijds een
gedenkteken op gezet, maar daarbij is het
gebleven.
Een massagraf in het stuivende duin
In de achttiende eeuw moeten de Berger
duinen welig begroeid zijn geweest. De
toenmalige heren van Bergen, de graven
van Nassau-Bergen, hebben kennelijk
grote zorg aan hun duin besteed. Zo werd
de konijnenstand laag gehouden en de
aanplant bevorderd. Een ongetwijfeld veel
natuurlijker waterregime heeft dit laatste
mogelijk beter doen slagen. Een rapport
uit het eind van de 18e eeuw prijst de
Berger duinen als de best onderhouden
duinen in Noord-Holland.
Maar in een rapport uit 1824 van jhr.
mr. Daniël Theodore Gevers van Ende
geest worden juist de Bergense duinen
beschreven als een troosteloze woestenij
van stuifzand, waarin de berkenbossen
onder het zand verdwijnen. Vanwaar die
enorme verandering? Wij moeten wel
aannemen dat de gevechten van 2 oktober
1799 een verwoestende invloed hebben
gehad op de kwetsbare duinvegetatie. Zo
is ook de naam Verbrande Pan, die in de
18e eeuw nog onbekend was en in het
begin van de 19e eeuw opduikt, wellicht
een herinnering aan deze verwoestingen.
Mogelijk hebben de heren van Bergen
zich in die tijd niet meer zoveel aan de
22
