Not wegen
Kaart 1
M.P. van deGraaf
H.J.Min
Op oude landkaarten zien we vaak dat in één en hetzelfde dorp op verschillende
plaatsen het woord 'Notweg' voorkomt. Zo ook op de Bergense kaart van Blaeu
uit ca. 1660. Daar wordt deze naam wel zes keer vermeld. Ook al omdat er thans
nog maar één Notweg in Bergen bestaat, die zoals bekend van het Russenmonu
ment tot Grootland loopt, komt de vraag naar voren wat een notweg dan wel
was.
'Nol' blijkt volgens het Middelneder
lands Handwoordenboek van Verdam
een aantal betekenissen te hebben:
1opbrengst van het land, veldvruchten;
nut, voordeel;
2. wat men voor het drijven van land
bouw en veeteelt nodig heeft; vee,
zaad;
3. gebruik; genot, vruchtgebruik.
En over 'Notwech' zegt dit boek kort
weg: 'weg tot vervoer van vee, oogst,
landbouwbehoeften, enz.'
De Grote Van Dale geeft een enig
zins andere betekenis: 'notweg, nood
weg (not nut), weg over andermans
grond die toegang geeft tot een stuk
land dat niet aan de openbare weg of
aan de vaart ligt. Synoniem: overpad'.
In deze definitie verschijnt het begrip
'over andermans grond'. Maar daar
over spreken de verschillende bronnen
elkaar tegen. Mr. H.J.J. Scholtens1 zegt
het volgende: 'Men vond in Kennemer-
land veel kleine wegen die alleen dienst
deden als 'notwech'. tot aan- en
afvoer van 'not', d.w.z. de opbrengst
van het land en al wat voor het normaal
gebruik van dat land nodig is'.
13e eeuwse tekening
Maar Th.P.H. Wortel2 haalt art. 16 aan
van een keur die in 1583 door Schout,
Schepenen en Regenten van Bergen
werd uitgevaardigd dat luidt: 'Item noch
kueren zy zoe wye zyn hoey ofte
genoth haelt met die waghen over een
anderman zijn lant. daer een wech over
hebbende, die sall den wech nemen ten
meesten oirbaar ende ten minsten scha
de'.
Een wat moeilijk leesbare, maar zeer
authentieke definitie.
Het Middelnederlands Woordenboek
van Verwijs en Verdam tenslotte geeft
talloze voorbeelden van het gebruik
van 'Notweg' in 16e eeuwse aktes. O.a.
deze: 'sullen de achterste landen haren
genoth halen over de voorste, ten minste
schade en ten naasten wegh3.
Ook worden in dit woordenboek de
breedtes van notwegen genoemd.
Veranderende namen
De notwegen van Bergen zijn in de
loop der jaren - met één uitzondering -
opgenomen in een zich steeds vernieu
wend stelsel van wegen en paden en
vaak van naam veranderd. We kunnen dit
aan de hand van 3 kaarten uit verschillen
de jaren volgen:
- 1660, de kaart van Blaeu (de op de
deelkaartjes 13 en 4 getoonde notwe
gen kunnen we op de achterkant van
de 'Bergense Kroniek' vinden);
- 1832, de eerste kadastrale kaarten
van Bergen;
- 1907, de 'Ligger der wegen in de
gemeente Bergen4, vastgesteld bij be
sluit van Gedeputeerde Staten van
Noordholland dd. 11 december 1907'
en de daarbij behorende overzichts
kaart en detailkaarten. In deze ligger,
die tegenwoordig meestal 'Wegenleg
ger' wordt genoemd, zijn alle wegen,
uitgezonderd die van de dorpskom,
met hun toenmalige nummers en
talloze bijzonderheden vastgelegd;
- 1994, de straatnamen van heden.
Op de vier bijstaande deelkaartjes van
Bergen is door arcering aangegeven
waar een 7-tal Notwegen zich in de
genoemde jaren ten opzichte van thans
bevonden.
1660: 'Smal Not Wegh', lopend vanaf
Oostdorp richting Zanegeest. alwaar de
weg overging in De Natte Wegh,
1832: alleen de huidige Jan Apeldoorn-
weg wordt beschreven als 'Smalle not
weg',
1907: 'Smalle notweg, loopende van
den Natteweg5 tot den Koogerdijk' (op
deze kaart staat de Koogerdijk gete
kend tot aan de Loudelsweg, die thans
Oosterweg heet); rijweg (zandweg),
lengte 388 m.
1994: wat nog resteert van de 'Smal
Not Wegh' heet thans Jan Apeldoorn-
weg; het bejaardenhuis 'De Marke'
staat nu op het verdwenen gedeelte
van deze notweg.
10
