VICTORIA
AlkmaardersopdeKaart
i
Stedelijk
Museum
Alkmaar
JAN BOON
Grote Kerk
Alkmaar
HETSCHERMER/EILAND!
-4^
H
Teksten: Aldert Pilkes en Klaas te Bos
Foto's van de 14 kerken: Erna Faust
Vormgeving: Gerard Stals
Druk: Marcelis Dékavé
Oplage: 3.000
Facebook: www.facebook.com/alkmaardersopdekaart
Stichting AlkmaardersopdeKaart 2018
Museum In't Houten Huis
HISTORISCHE VERENIGING ALKMAAR
Pauline Bakker, Uitbundige mensen die de aftocht van de Spanjaarden vieren in 1573 (2004).
Deel van een drieluik in de Grote of Sint Laurenskerk.
zie ook: www.drieluikalkmaar.nl en
Deelnemers: Annelies V. Janssen, Bart van Groen, Jan Jansen, Aldert Pilkes,
Fred Hoek, Klaas te Bos, Emmie Snijders
KUNST
UITLEEN
ALKMAAR
Oorspronkelijk bevatte de kerk vele fraaie gebrandschil
derde ramen. Steden, dorpen en waterschappen schon
ken deze ramen. Helaas zijn deze ramen in de loop der
eeuwen verloren gegaan. Niettemin bevat het interieur
nog vele elementen uit de 17e eeuw die een bezoek
aan de kerk meer dan waard maken zoals de preekstoel
en banken, een doopvonthouder, predikantlessenaar en
een drietal kroonluchters. Het orgel dateert uit 1862 en
is gebouwd door F.S. Naber. Op de begraafplaats bij de
kerk is het urnengraf aanwezig van de eerste naoorlogse
minister-president prof. Schermerhorn.
De hervormde kerk van Stompetoren zorgt voor een ka
rakteristiek beeld in het polderlandschap. De stompe toren
van het kerkgebouw zonder de traditionele torenspits is
daar verantwoordelijk voor. Waarom een stompe toren?
Was gedurende de bouw het budget op of is de torenspits
ooit eens ingestort of verbrand? Niets van dat alles.
Uit het bestek van het kerkgebouw blijkt dat van aanvang
af het de bedoeling is geweest een stompe toren te bou
wen. De kerk heeft dan ook nooit een torenspits gehad.
Het specifieke kenmerk van dit kerkgebouw heeft er wel
toe geleid dat het dorp Stompetoren na verloop van tijd
zijn huidige naam aan deze toren heeft ontleend.
Na de Gouden Eeuw nam de welvaart af en mede door
enkele grote branden liep het inwonersaantal terug en
verarmde de bevolking van Schermerhorn. Geld om de
kerk goed te onderhouden ontbrak.Tegelijkertijd bete
kende dat ook dat er geen geld was om de kerk te
vernieuwen. Daaraan is te danken dat de oorspronkelijk
inrichting grotendeels intact is gebleven. In de 20e eeuw
hebben verschillende restauraties plaats gevonden.
De laatste restauratie dateert van 2016.
De Grote Kerk bevat vele fraaie bezienswaardigheden,
zoals een houten tongewelf opgesierd met geschilderde
bloemmotieven. Er zijn nog elf gebrandschilderde ramen.
Deze ramen werden - zoals toen gebruikelijk - geschon
ken door steden, waterschappen en andere kerken.
Het centrale venster in het koor toont het wapen van de
gemeente Alkmaar. Dit vanwege het feit, dat Alkmaar -
gezien vanuit het perspectief van Schermerhorn - toen de
belangrijkste stad was. Aan de wanden van de Grote Kerk
hangen zes gerestaureerde historische wandborden.
Ook in deze kerk zijn modellen van 17e-eeuwse oorlogs
schepen opgehangen. Het 19e-eeuwse kerkorgel is ge
bouwd door Fiedrich Leichel. In de toren van de Grote Kerk
hangen twee klokken, die respectievelijk in 1635 en 1653
zijn gegoten. Beide klokken hebben de actie van de Duitse
bezetter in de Tweede Wereldoorlog om kerkklokken om
te smeden tot wapens overleefd. In 2001 heeft het kerk
bestuur het eigendom van de Grote Kerk overgedragen.
Stadsherstel Amsterdam is nu de eigenaar.
De Stichting Vrienden van de Grote kerk is verantwoorde
lijk voor de exploitatie en organiseert vele en uiteenlo
pende evenementen.
Vóór1762 had
reeds een kerk
(eind 1400) in
het zuidelijk
deel van het
dorp gestaan.
Aan deze kerk
was ook een
overigens in de kop van Noord-Holland vaker voor (o.a.
De Rijp, Graft, Stompetoren).
gerechtsplaats verbonden. Het gebouw werd in 1504 ver
groot maar stortte in tijdens een hevige storm in 1612.
De staten van Holland en West-Friesland stelden 5000
gulden beschikbaar voor de wederopbouw. De huidige
in 1762 gebouwde kerk geldt als een typisch protestants
kerkgebouw van na de reformatie, met een plattegrond
die een rechthoek is zonder onderbrekingen. Preekstoel,
doophek en banken zijn opgesteld op de lengterichting
van de zaal.
De vijfjarige David Leonardis van der Hammen, zoon van
de predikant, legde op 15 juni 1762 de eerste steen.
Hij is zijn vader later in het ambt opgevolgd. Hieraan her
innert een marmeren steen boven de ingang waarop een
gedicht staat van dominee Adrianis Wolff uit
Middenbeemster, de echtgenoot van schrijfster Betje
Wolff. Het meeste meubilair in de huidige kerk is afkom
stig uit het eerder kerkje. Torenhaan en luidklok zijn uit
begin 1648. In de klok staat nog het oude wapen van de
Schermer met de mol en twee snoeken. De grafstenen
komen merendeels uit het oude kerkje. Het zaalkerkje
is in 1978 grondig gerestaureerd en laat nog grotendeels
de oorspronkelijke staat zien. Bij de restauratie zijn de
oude kleuren zoveel mogelijk teruggebracht. Ook het
17e-euwse uurwerk werd gerestaureerd. De wijzerplaat
van het torenuurwerk aan de oostzijde is groter dan die
aan de westzijde. Zo kon men vanuit de Eilandspolder, het
toenmalige werkterrein van veel dorpelingen, van veraf
de tijd goed zien. Het orgel is gebouwd in 1864 door
F. Naber uit Deventer en tussen 1978 en 1980 gerestau
reerd door Vermeulen orgelbouwers te Alkmaar.
De kerk doet dienst bij begrafenissen en huwelijken en
wordt ook gebruikt voor filmopnames. In de zomer wordt
de kerk benut als expositieruimte voor verschillende
kunstenaars en in de wintermaanden door het culturele
platform Podium onder de toren. Er zijn dan diverse op
tredens op gebied van cabaret, muziek en zang, zowel
modern als klassiek.
In de kerk bevinden zich gebrandschilderde ramen die na
de brand en de herbouw van de kerk door diverse steden
werden geschonken. Op één van de ramen - geschonken
door de stad Haarlem en gemaakt door Pieter Holsteyn
- is de verovering van Damiate door de kruisridders
afgebeeld. Het interieur bevat een preekstoel, dooptuin,
scheepsmodel en banken die dateren uit de tweede helft
van de 17de eeuw. Het orgel is in 1854 gemaakt door
de orgelbouwer C.G.F. Witte. Oude grafzerken zijn nog
aanwezig alsmede diverse oude interieurstukken zoals
een wandbord met de geschiedenis van het gebouw, een
rouwbord en een wapenbord.
De Grote Kerk is een markant herkenningspunt in het sil
houet van De Rijp. Het gebouw wordt naast kerkdiensten
(om de twee weken, afgewisseld met West-Graftdijk)
intensief gebruikt voor culturele manifestaties.
Voorts vinden er concerten en uitvoeringen van operet
tes en musicals plaats. Ook tijdens de tweejaarlijkse
midwinterfeesten in december neemt de Grote Kerk een
belangrijke plaats in waar verschillende koren en zang
groepen optreden.
Naast de kerk staat een beeld gemaakt door Elly Baltus
van de 17e-eeuwse zeeman Jan Janszoon Weltevree (in
Korea Pak Yon genoemd) uit De Rijp. Hij werd in Korea ge
vangen genomen en bracht het tot adviseur van de keizer.
Een kopie van dit beeld staat in Seoel (Zuid-Korea).
De kerk had een mechanisch torenuurwerk gemaakt door
de smid Jacob Lammertsz uit Schermerhorn in 1654.
Dit torenuurwerk is overgebracht naar museum Klok en
Peel te Asten.
Tb Nederlands Hervormde Kerk van West-Graftdijk
Graftdijkplein 3 - West-Graftdijk (www.kerkengraftderijp.nl)
Gebouwd in 1651.
In 2010 is de kerk verkocht. Vanaf dat moment is het pand
in gebruik als woning en atelier. Interieurstukken zijn
deels verkocht en naar de kerk in West Graftdijk overge
bracht. Het torenuurwerk uit het kerkje uit 1647 is te be
zichtigen in Museum in 't Houten Huis in De Rijp.
53 Nederlands Hervormde Kerk van Markenbinnen
Dorpsstraat - Markenbinnen 43 (www.kerkjemarkenbinnen.nl)
Gebouwd in 1704.
Regionaal
Archief
Alkmaar
[6 Hervormde kerk De Ark
Noordervaart 122 - Stompetoren (www.pkn-schermer.nl)
Gebouwd in 1663
De Grote Kerk van Schermerhoorn
Oosteinde 2 - Schermerhorn (www.grotekerkschermerhorn.nl)
Gebouwd in 163
Kerk van Driehuizen
Driehuizen 17 - Driehuizen.
Gebouwd in 1913.
101 Nederlands Hervormde Kerk te De Rijp
Grote Dam 6 - De Rijp (www.kerkengraftderijp.nl)
Gebouwd in 1655.
12 Hervormde Kerk van Oost-Graftdijk
Oostgraftdijk 45 - Oost-Graftdijk
Gebouwd in 1840.
14 't Zwarte Kerkje in Zuidschermer
Zuidervaart 22 - Zuidschermer.
Gebouwd in 1662.
Bakens in het landschap, 14 kerken in de gemeente Alkmaar
STICHTING
gemeente ALKMAAR^
Het dorp Schermerhorn was van oudsher strategisch ge
legen op de noordelijke punt van het Schermereiland.
Ingeklemd tus
sen de meren
de Beemster
en Schermer.
Veel inwoners
haalden hun
inkomen uit de
scheepvaart en
visserij.
In 1520 werd in
het dorp een (katholieke) kapel gesticht, die nadien is ver
groot. De kapel werd in 1634 echter wegens ruimtegebrek
afgebroken. Op dezelfde plaats startte de bouw van een
nieuwe en veel grotere kerk. Eind 1635 vond de eerste
gereformeerde dienst plaats.
Opvallend is dat - hoewel de reformatie al weer geruime
tijd geleden had plaatsgevonden - de Grote Kerk in de
laatgotische stijl is gebouwd en qua opzet veel overeen
komst vertoont met de katholieke basilieken. Dat kwam
In de eerste helft van de 17e eeuw scheidden Oost- en
West-Graftdijk zich kerkelijk af van het dorp Graft.
Voor de kerkdiensten werden in beide dorpen woonhuizen
gebruikt, die
na enkele ja
ren vervangen
werden door
kerkgebou
wen. Deze
zaalkerk met
gotische spits
boogramen
stamt uit 1651.
Ook de luidklok die in de klokkenstoel hangt, is in dat jaar
gegoten door de firma Hemony. De zoon van de dominee
Bernard Nieuwentijt (geb. 1654), werd een bekend wis- en
natuurkundige en theoloog. De kerk is in 1792 ingrijpend
vernieuwd. Inwendig heeft het gebouw een geschilderd
houten tongewelf. Verder een preekstoel, een geschilderd
doophek met een gesneden bekroning op de deur met
het wapen van Graft. De koperen doopboog heeft een
cartouchevormig schild met een haringbuis. Verder is er
een lezenaar, doopbekkenhouder (met bekken) en drie
lichtkronen van koper. Het éénklaviers kabinetorgel uit
1906 is gemaakt door de firma Bakker en Timmenga en
is in 1972 overgebracht uit de gereformeerde kerk in het
Friese Sint Annaparochie.
Oost-Graftdijk kreeg in 1641 een school die tevens gebruikt
werd als kerkje. Het verzoek om een eigen predikant te
hebben wordt in 1644 door de Staten van Holland geho
noreerd. Als
eerste leraar
van de ge
meente wordt
beroepen ds.
Wilhelmus
Grasmeer. In
1647 wordt
het schooltje
omgebouwd
tot kerk en zo ontstond in Oost-Graftdijk op de plaats van
een school een kerk. Het gebouw verkeerde rond 1836 in
een vervallen staat. Daarom begon men in 1840 met de
bouw van het huidige kerkje. Het werd een rechthoekige
zaalkerk met steunberen, spitsboogvensters en boven de
facade een houten torentje. Op de achtergevel bevindt
zich een windvaan in de vorm van een schip. Het nieuwe
gebouw kreeg een fraai interieur met een preekstoel uit
1715, een 18e-eeuwse koperen doopboog, een doopbek
kenhouder en drie 17e-eeuwse lichtkronen. De klok van
de klokkenstoel is gemaakt door Jan Tolhuis, heeft een
diameter van 70 cm en stamt uit 1555.
Het zogenaamde Zwarte Kerkje werd in 1662 door de tim
merlieden Pieter en Claes Dirkzn. uit hout opgetrokken in
stelpvorm naar voor-beeld van de kerk te Volendam. In
1834 is de kerk
grotendeels
vernieuwd. De
houten buiten
beschieting
werd zwart
geteerd. Zo
kwam de
naam Zwarte
Kerkje in
zwang. Aan de oostkant is onder het kerkdak een woning
voor de koster en zijn gezin gesitueerd. In 1834 werd het
gebouwtje grotendeels herbouwd in baksteen, alleen de
toren bleef van hout. De naam Zwarte Kerkje bleef. Door
de jaren heen werden er verbeteringen aangebracht zoals
de koepel onder het dak. Aanvankelijk werd de kerk ook
als school gebruikt, tot in 1790 een school naast de kerk
werd gebouwd. Na sluiting van de school eind 1900 werd
het gebouwtje als schilderswerkplaats ingericht.
Nu staat het al jaren leeg en wordt het gebruikt voor
diverse doeleinden.
Het Zwarte Kerkje heeft een eenvoudig interieur. Tegen
de zuidwand staat een preekstoel uit 1665. De koperen
doopboog met een molentje in de top en de zesarmige
kaarsenkroon met wapenschildjes stammen uit de 18e
eeuw. Het orgel is gebouwd in 1758 door een van de
weinige Nederlandse orgelbouwers, Pieter van Assendelft
uit Leiden. De klokkenstoel heeft een gietstalen klok van
Bochummer Verein. Het mechanisch torenuurwerk dateert
uit circa 1665.
Nadat de Schermer in 1635 was drooggemalen, betrokken
de eerste pioniers dit nieuwe land. In 1655 werd de
hervormde
gemeente
Noordscher-
mer gesticht.
Een gebouw
om diensten
te houden was
er nog niet.
Daarvoor werd
gebruik ge
maakt van een school in De Buurt (de oorspronkelijk naam
van het latere dorp Stompetoren). Na lang aandringen van
de hervormde gemeente besloot het polderbestuur - in
vergadering bijeen in het Alkmaarse stadhuis - op 2 mei
1662 tot bouw van een kerk. Eind 1663 was het gebouw
gereed. Vervolgens werd gewerkt aan de inrichting,
waarna de kerk in 1664 in gebruik kon worden genomen.
In de periode 1951-1955 is de kerk grondig gerestaureerd.
Boven op de toren is toen een opengewerkte balustrade
gemetseld, waardoor de toren wat hoger is geworden.
Hoewel Driehuizen al in 1564 als buurtschap bestond,
kreeg het dorp pas in 1686 een eigen kerk. Dit aan het
arme end van
Driehuizen
gebouwde
gebedshuis is
als gevolg van
hevig onweer
in augustus
1912 in rook
opgegaan.
Omdat een
dorp zonder kerk niet kon, is er door de Driehuizenaren
een vervanger gebouwd, aan het rijke end van het dorp.
Dit gebouw stamt uit 1913. Ook voor deze kerk geldt dat
tijdens de Tweede Wereldoorlog de klok door de Duitse
bezetter uit de toren is verwijderd, maar toch weer terug
keerde dankzij een schipbreuk (zie de tekst onder nr. 3).
In 1973 bouwden tientallen vrijwilligers de kerk om tot
een dorpshuis, waarbij aan de buitenkant het historisch
karakter behouden is gebleven. Tal van activiteiten hou
den het dorpshuis levendig. Het grootste deel van de kerk
is ingericht als sportruimte. De kerk is tevens officiële
trouwlocatie.
De laatgotische kerk werd gebouwd in de periode 1529 tot
1538. Het schip van de kerk was in 1529 gereed. Enkele ja
ren later werd
de kerk uitge
breid met een
dwarspand en
een vijfzijdig
gesloten
koor. Bij de
dorpsbrand
van 1654 ging
het gebouw
grotendeels in vlammen op. De kerk werd herbouwd.
Als laatste onderdeel werd in 1661 de westtoren toege
voegd. In de toren bevinden zich twee luidklokken die zijn
gegoten door klokkengieter Antoni Wilkes in 1663.
Op de torenmuur is een houten zonnewijzer bevestigd.
Over dit kerkje is maar weinig in de literatuur terug te
vinden. In de meeste verwijzingen wordt gesproken over
een Nederlands Hervormde Kerk uit 1704, die in de plaats
kwam van een
(katholieke)
kapel.
Die kapel
dateerde van
vóór de refor
matie en was
waarschijnlijk
gewijd was
aan de Heilige
Maria. Enkele grafzerken herinneren nog aan het begraaf-
gebruik in de kerk. Eén grote steen valt op. Nu veilig
afgedekt door een groot vloerkleed, werd deze vroeger
gebruikt als stoep. Maar oorspronkelijk was het een
'mensa' ofwel 'tafel' die vermoedelijk dienst gedaan heeft
als altaar in de oude kapel. Er staan vijf kleine wijdings-
kruisjes op. Dit altaar stamt volgens kenners nog uit de
15e eeuw. Derhalve zou dus ook de kapel Mariae Virginis
te Markenbinnen mogelijk uit die periode stammen.
De Stichting Beheer Nederlands Hervormde Kerk heeft
zich sinds de jaren 1980 ingezet voor behoud van het
kerkje. Met steun van de Culturele Commissie is dit kerkje
in de wijde omtrek op de kaart gezet, door de prachtige
concerten en boeiende tentoonstellingen. Nu verzorgt het
bestuur zelf een gevarieerd cultureel programma.
[5) Hervormde Kerk te Grootschermer
Zuideinde 3 - Grootschermer.
Gebouwd in 1762.
oudhrdkundzgevereniging
IF
