F
0
JJ
n
-LJ
J* A
djp
4.'pxybë
Mr-
43
•r
ij
^JF
koopman en laatste reder van De Rijp (2018). Deze uitgave verschijnt in
het kader van het 500-jarig bestaan van de grootste kerk van Alkmaar.
De Grote of Sint Laurenskerk vormde eeuwenlang een landmark bij uit
stek van de stad Alkmaar. Dat was toen het gebruikelijke beeld van ste
den en dorpen. De kerk was bijna altijd in het centrum gelegen, hoog
verheven boven de huizen. Het was een baken in het landschap, een
oriëntatiepunt voor reizigers. De klokken in de toren bepaalden het ritme
van de werk(st)ers in of buiten in de velden van de stad of het dorp.
Waarom zulke hoge kerken? Vanaf de 12e eeuw doet de Gotische bouw
stijl opgang. Kenmerken van deze stijl zijn het streven naar licht en ver
ticaliteit. Hoge glasramen, spitse bogen en roosvensters onderstrepen
dat streven. De hoge kerk reikt als het ware naar de hemel waar God
zetelt. Maar niet alleen het eren van God vormde de motivatie om zoveel
energie en geld te investeren in het kerkgebouw. Met de kerk wilden de
burgers van de stad of het dorp ook hun macht en rijkdom aan de buiten
wereld tonen. En de kerk vormde ook een belangrijke ontmoetingsplek
voor de inwoners van de woonplaats. Niet alleen bij een doop, huwelijk
of begrafenis maar ook bij andere gebeurtenissen.
Deze kaart bevat een serie kerken - gevestigd in de kernen (stad en dor
pen) van de huidige gemeente Alkmaar - die de functie van landmark en
baken in het landschap hadden dan wel nog behouden hebben.
Ten behoeve van deze kaart is gekozen voor kerkgebouwen die dateren
uit de periode van het einde van de 15e eeuw tot het begin van de 18e
eeuw. Van deze selectie maken overigens ook enkele kerken deel uit die
echter veel jonger zijn. De keuze hiervoor is gerechtvaardigd vanwege
het feit dat deze kerken als de opvolger te beschouwen zijn van eeu
wenoude voorgangers, die (veelal) sinds de middeleeuwen op dezelfde
plaats gevestigd waren. De gebruikte kaart is een uitsnede van de kaart
van ‘T Hoogh-Heemraetschap van de Uytwaterende Sluysen in Kenne-
merlant ende West-Frieslant door Jan Jansz Dou (Amsterdam, 1682/1683).
Bijzondere Collecties UvA, HB-KZL 102.07.16.
Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw groeit - na twee eeuwen van
stabiliteit - de bevolking weer. Betere hygiëne en de industriële revolutie
zijn daar met name de oorzaak van. Steden en dorpen nemen in omvang
toe. Nieuwe wijken en ook veel hogere gebouwen verschijnen.
De kerk in het centrum van de stad of het dorp verliest daardoor in veel
situaties zijn functie als landmark.
uitvinder en filosoof Cornelis Drebbel (2013), waterkunstenaar
Jan Adriaanszoon Leeghwater (2015), architect en idealist Jan
Wils (2016), de grootste schilder van Alkmaar Caesar van Ever
dingen (2016), dichteres, zangeres, glasgraveersteren muze
Maria Tesselschade Roemers Visscher (2017), de Grote of Sint-
Laurenskerk, bevallig geschilderd door Salomon van Ruysdael
(2018) en Jan Boon junior (1758 -1847), weldoener,
De groep AlkmaardersopdeKaart zet belangrijke Alkmaarders
letterlijk op de kaart. Er wordt een kaart gebruikt uit de periode
waarin de grote Alkmaarder leefde. Op de kaart zijn beziens
waardigheden aangeven die met de hoofdpersoon te maken
hebben. Op de achterkant is een beschrijving gegeven van het
leven en werken van de hoofdrolspeler. Deze uitgave is de ne
gende in de reeks: schrijfster Truitje Bosboom-Toussaint (2012),
X
.pYJ
’Crr.j
>G r TM
i.l
L,.f d
//r
5 Q*-
VT~j
°l
r'
1
VVV
X\ll
Ze
VY
i) e XJdL
q
E<' 4\^j1
pc
Op de plaats waar de Grote Kerk gebouwd is - de noorde
lijke punt van de strandwal Alkmaar-Heiloo-Limmen - had al
menig godshuis
gestaan.
Het instorten
van de heerlijke
toren op 29 ok
tober 1468 van
de toenmalige
Sint Laurens-
kerk - waarin op
1 mei 1429 het
Bloedmirakel van Alkmaar had plaatsgevonden - was mede
de aanleiding een nieuwe prestigieuze kerk te bouwen.
In 1470 startte de bouw van de Grote Kerk, die waarschijn
lijk ontworpen is door Andries en Anthonis Keldermans uit
Mechelen. De Grote Kerk is een kruisbasiliek en is gebouwd
naar de stijl van de Brabantse gotiek. Het is de grootste
kerk in Noord-Holland boven het Noordzeekanaal.
Het geschilderde kerkmodel, dat in de Grote Kerk hangt,
toont ook een hoge toren aan de westgevel. De fundamen
ten van die toren zijn wel aangelegd, maar de toren is nooit
tot stand gekomen. Enkele lege nissen aan de buitenzijde
van de kerk waar voor de beeldenstorm beelden hebben
gestaan, markeren de overgang van katholieke kerk naar
hervormde kerk in 1573.
Over de bouwkundige aspecten, bezienswaardigheden en
schatten van de Grote Kerk is - net als geldt voor de overige
kerken van deze kaart - veel te vertellen.
Daarvoor ontbreekt hier de ruimte. We volstaan met het
aanstippen van enkele onderwerpen.
De Grote Kerk heeft een houten tongewelf waarop aan
het einde van het koor het Laatste Oordeel geschilderd is.
De vensters in de gevels van de transepten gelden als de
hoogste transeptramen op het vasteland van West-Europa.
In het koor stond in de katholieke periode het hoofdaltaar,
waarop een groot drieluik was geplaatst geschilderd door
Maerten van Heemskerck. In 1581 is het drieluik - na ver
koop door het gemeentebestuur van Alkmaar - verscheept
naar Zweden. Dit kunstwerk hangt nog steeds in de dom
van Linköping. In de Grote Kerk hing eeuwenlang het kunst
werk de Zeven werken van barmhartigheid door de Meester
van Alkmaar in 1504 geschilderd. Om een restauratie te
kunnen bekostigen is dit kunstwerk in 1918 aan het Rijks
museum verkocht. Aanvankelijk had de Grote Kerk twee
kleine koororgels. In 1638 werd besloten tot de bouw van
een groot orgel. De orgelluiken van dit grote Hagerbeer-
orgel zijn beschilderd door de Alkmaarse schilder Cesaer van
Everdingen. Een van de twee oorspronkelijke koororgels van
Jan van Covelen uit 1511 siert nog steeds de Grote Kerk.
Het is het oudste nog bespeelbare orgel in Nederland.
Sinds 1996 is de Grote Kerk een multifunctioneel centrum
- aangeduid als de huiskamer van de stad - dat voor zeer
uiteenlopende evenementen wordt gebruikt. Sinds 2017
herbergt de Grote Kerk een permanente tentoonstelling
over de geschiedenis van deze kerk.
Het interieur van de Kapelkerk bevat - naast de al genoem
de magistratenbank - een groot aantal bezienswaardighe
den: een rijk gebeeldhouwde preekstoel, twee doopvonten
en elf kroonluchters, die deels uit de 17e en deels uit de 18e
eeuw dateren. Er zijn twaalf glas-in-loodramen, die bijbelse
voorstellingen bevatten. Ze zijn in de eerste helft van de
20e eeuw gemaakt door de Haarlemse glazenier Willem
Bogtman. Het in 1762 gebouwde Müllerorgel wordt nog
regelmatig bespeeld.
De koepeltoren van de Kapelkerk is gebouwd bij het herstel
na de grote brand. Het is een kopie van de toren uit 1707.
In de toren hangen een uurs- en een halfuursklok. Er is ook
een carillon aanwezig waarvan nog veel 17e -eeuwse klok
ken deel uitmaken.
Al rond 1324 bezat het dorp Koedijk een katholieke kapel
of kerk. Vermoedelijk was deze kerk van hout. Omstreeks
In 1948 is als opvolger van de gesloopte kerk een houten
(Zwitsers) noodkerkje geplaatst. Dit houten kerkje had
enkele jaren in Wieringerwerf als tijdelijk bedehuis dienst
gedaan. Op het houten gebouw staat - in plaats van een
haan - een koe te pronken, die voorheen op de in 1947
gesloopte kerk heeft gestaan. Los van het houten kerkje
staat een klokkenstoel, waarin een luidklok hangt, die in
1511 is gegoten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is deze
klok op last van de Duitsers uit de toenmalige kerk gehaald.
De boot die deze klok vervoerde, is gezonken op het Ijssel
meer. Daardoor kon - na het lichten van het scheepswrak
nabij Urk - de klok in 1945 weer in de kerk terug geplaatst
worden. In 1947 is de klok uit de te slopen kerk gehaald en
opgehangen in de huidige klokkenstoel.
Sinds eind 2015 is De Terp niet meer als kerk in functie.
Het gebouw is hu het eigendom van de maatschappelij
ke onderneming BOEI. Deze onderneming stelt zich ten
doel erfgoed te kopen, te restaureren en vervolgens een
passende herbestemming te geven. De Stichting Op De
Terp draagt zorg voor de exploitatie van De Terp. Het kerkje
wordt nu onder andere gebruikt voor trouw- en rouwbijeen-
komsten, concerten en exposities
1) De Grote of Sint Laurenskerk
Koorstraat 2 - Alkmaar (www.grotekerk-alkmaar.nl)
Gebouwd tussen 1470 en 1518
2) De Kapelkerk
Laat 80 - Alkmaar (www.kapelkerk.nl)
Gebouwd gedurende de eerste helft 16e eeuw
3) Hervormde kerk Koedijk
Kerkelaan 5 - Koedijk
Gebouwd in 1948
4 De Terp
Kerklaan 4 - Oudorp (www.deterpoudorp.nl)
Gebouwd eind 16e eeuw/tweede helft 19e eeuw
5) Nederlands Hervormde Kerk Oterleek
Dorpsstraat 67 - Oterleek
Gebouwd in 1925
De Kapelkerk was een van de twee katholieke kerken, die
Alkmaar op het einde van de middeleeuwen rijk was.
De kerk - ge
legen aan de
oorspronkelijke
gracht De Laat
- was aanvan
kelijk gewijd
aan Onze Lieve
Vrouwe, maar
werd ook aan
geduid als de
Sint Janskapel. Na de reformatie werd het gebouw ingericht
en gebruikt voor de Hervormde eredienst. In de kerk ver
zorgt de Gereformeerde kerk Vrijgemaakt de erediensten.
In 1707 besloot de vroedschap van Alkmaar tot herinrichting
en uitbreiding van de kerk. Er werd een dwarsbeuk aan het
gebouw toegevoegd, dat bestemd was voor de plaatsing
van een zogenoemde heren- of magistratenbank recht
tegenover de preekstoel. Deze voor de notabelen bestemde
herenbank uit 1707 is nog aanwezig en te bewonderen.
Het kerkgebouw werd in 1760 getroffen door een brand, die
zware schade aanrichtte. Met het herstel van het gebouw
werd direct begonnen, waardoor de kerk in 1762 al weer in
gebruik kon worden genomen. De kerk is gebouwd naar
de stijl van de Brabantse gotiek. De Brabantse witte steen
in de speklagen van de buitenmuur is een kenmerk van
die stijl. Door de reformatie, de uitbreiding en het herstel
na de brand zijn met name in het interieur elementen van
verschillende bouwstijlen te herkennen.
In de loop van de 10e eeuw trekken bewoners uit Oudorp
naar een schiereiland gelegen tussen de Schermer en de
Waerd. Daar
ontwikkelt
zich het dorp
Oterleek. De
eerste kerk (een
kapel) van deze
nederzetting
dateert uit het
einde van de
11e eeuw. Het
Beleg van Alkmaar in 1573 leidde ook in Oterleek tot grote
verwoestingen. Rond 1630 wordt het vernielde kerkge
bouw hersteld, maar nu als protestante kerk ingericht.
Deze kerk had slechts één beuk, witgepleisterde buitenmu
ren en een bescheiden houten toren. In 1922 is het gebouw
gesloopt. Op dezelfde plek is vervolgens een nieuwe
hervormde kerk gebouwd die in 1925 gereed kwam. Het is
een zaalkerk gebouwd naar de stijl van de Amsterdamse
school. In de toren hangt een klok die in 1633 gegoten is.
De Nederlands Hervormde Kerk te Oterleek is inmiddels
echter niet meer in gebruik als kerk.
1500 is deze
kerk vervangen
door een stenen
gebouw.
Bij het Beleg
van Alkmaar in
1573 is de kerk
deels verwoest,
maar toch weer
opgebouwd
en heeft vervolgens dienst gedaan als hervormde kerk.
Door ouderdom, gebrek aan onderhoud en oorlogsgeweld
verkeerde het gebouw na de Tweede Wereldoorlog in slech
te staat. In 1947 werd daarom het gebouw gesloopt. Bij de
sloop van de kerk is een aantal ongeschonden grafzerken
bewaard gebleven en overgeplaatst naar een speciale hoek
van de Grote Kerk van Alkmaar. De kapotte zerken zijn
afgevoerd om te dienen als verharding van paden in de
Schoorlse duinen.
Oudorp (in de 11e eeuw aangeduid als Aldenthorp) is gele
gen op de strandwal Oudorp - Sint Pancras en kent wat be
treft bewoning
al een lange
historie. Op
het zuidelijke
hoge deel van
de strandwal
- waar nu het
witte kerkje
De Terp staat,
stond al in de
vroege middeleeuwen een houten kerkje. In de volgende
eeuwen stond op deze plaats altijd een stenen kerk.
Tijdens het Beleg van Alkmaar in 1573 werd de toenmalige
kerk verwoest. Pas tegen het einde van de 16e eeuw werd
besloten de kerk te herbouwen. Hoewel deze zaalkerk
niet groot was, had de kerk toch een imposante uitstraling
vanwege de hoge toren. In 1865 dwong het gemeentebe
stuur het kerkbestuur de hoge toren te slopen. Tijdens de
sloopwerkzaamheden stortte de toren echter in en nam in
haar val de westmuur van de kerk mee. De beschadigde
kerk werd herbouwd. Als vervanging van de gesloopte oude
hoge toren werd een veel kleinere houten toren neerge
zet, die De Terp nu nog siert. In deze houten toren hangt
sindsdien een in het Engelse Sheffield gegoten stalen klok.
De eiken kapconstructie in De Terp is de originele kap van
de eind 16e eeuw herbouwde kerk.
Sursum Corda
Anneke Goddijn
Toegewijd en kundig
werd glorie van gebouw
en instrument bewaard.
Toen God zijn huis verliet
bleef zijn muziek
wat eenzaam achter
De Grote Kerk,
een baken
in het vlakke land,
gaf richting aan het pad
van pelgrim, reiziger
en muzikant.
Bach tilt
- nu zonder God -
nog immer onze
harten gloedvol op.
B
Jt K I K 'K
7j
ISli r frtiei-
lx’ hom
4
X -
V7 #o
mSt*ó^x
7«‘ V
2
2
