obi marcelis
l^dékaué
VICTORIA
i
AlkmaardersopdeKaart
sa
WAARDIJK OtnACtIRCAAL
Stedelijk
Museum
Alkmaar
Regionaal
Archief
Alkmaar
JAN BOON
HETSCHERMERl
De Grote of Sint-Laurenskerk (gebouwd tussen 1470 en 1518), bevallig geschilderd door Salomon van Ruysdael
De Grote Kerk vanuit het westen; een gevel met en zonder raam
De Grote of Sint-Laurenskerk vanuit het zuiden: binnen de stadsmuren
Uitgave van: Stichting AlkmaardersopdeKaart
Teksten: Annelies V. Janssen en Bart van Groen
Vormgeving: Gerard Stals
Druk: Marcelis Dékavé
Oplage: 5000
Facebook: www.facebook.com/alkmaardersopdekaart
Stichting AlkmaardersopdeKaart
Museum In 't Houten Huis
A
HISTORISCHE VERENIGING ALKMAAR
Speciale dank aan: Christi M. Klinkert, conservator Stedelijk Museum
Alkmaar
Deelnemers: Annelies V. Janssen, Bart van Groen, Jan Jansen, Aldert Pilkes,
Fred Hoek, Klaas te Bos, Emmie Snijders
KUNST
UITLEEN
ALKMAAR
MUSEUM
KAAPSKIL
Deze kaart vormt samen met de tentoonstelling van schilderijen van de Gro
te of Sint-Laurenskerk geschilderd door Salomon van Ruysdael in Stedelijk
Museum Alkmaar, een mooie toevoeging aan de kennis over het werkproces
van Van Ruysdael. Door de standpunten te volgen die Van Ruysdael koos voor
zijn weergaven van de Grote of Sint-Laurenskerk, krijgen we een beeld van
compositie, kleurgebruik, en omgevingselementen die Van Ruysdael ge
bruikte bij de opbouw van een schilderij. De schetsen die hij ongetwijfeld
maakte in en rond de stad, werkte hij in zijn atelier in Haarlem uit tot de
schilderijen die nu in Stedelijk Museum Alkmaar hangen.
Het zal duidelijk zijn dat niet alle gezichtspunten nu hetzelfde beeld op de
kerk opleveren als toen Van Ruysdael er zat.
De Grote of Sint-Laurenskerk vanuit het noorden: dichtbij en veraf
Het vroegst bekende gezicht op Alkmaars Grote of Sint-Laurenskerk dateert
uit 1644. De meeste topografische details op het paneel zijn ook op de kaart
van Joan Blaeu (gemaakt in dezelfde periode) aanwijsbaar. De Grote Kerk is
vanuit het noorden weergegeven; het koor aan de oostzijde bevindt zich
links. Op de kaart van Blaeu is dit precies andersom: hier is de kerk vanuit het
zuiden verbeeld, met het koor rechts. De kleine kerk op de voorgrond is de
kapel van het klooster het Middelhof. Bij Blaeu is dit rechthoekige gebouw
links boven de kerk te vinden. Het ooievaarsnest op de kapel is een voor
beeld van de levendige details die Van Ruysdael gebruikte. Een ooievaar is
opgevlogen naar de westzijde van de Grote Kerk. Het spitse torentje rechts is
van de kloosterkapel van het Oude Hof, op de kaart direct links van de kerk.
Ook is er een molen te zien tussen de bomen door. Dit is molen De Munnik,
een standerdmolen die destijds op het Monnikenbolwerk stond, en wel op
het noordelijkste punt van de stad. Het eenzame gebouwtje rechts in de
verte is de Geesterpoort of de Bergerpoort. De Geesterbrug of Bergerbrug die
ernaar toe leidde en die bij Blaeu duidelijk zichtbaar is, liet Van Ruysdael
weg. In plaats daarvan schilderde hij een weids water in de verte, dat er in
werkelijkheid zeker niet geweest is: een van de weinige fantasie-elementen
in dit stadsgezicht.
Het houten gebouwtje aan de wal is een openbaar toilet. Op oude kaarten
komt dit soort huisjes niet voor, maar het is goed mogelijk dat hier, zo dicht
bij de waterkant - een natuurlijk riool - een dergelijk privaat stond. De tun-
nel-vormige doorgang met een bootje ervoor of erin, links van het toiletge-
De twee kapellen die op het schilderij uit 1644 voor de kerk staan, staan ook
op dit latere schilderij op die topografisch correcte plaatsen. Zelfs het privaat
en de afwateringsbuis zijn op dezelfde plek aan de oever te ontwaren. De
standerdmolen is als het ware van links naar rechts verzet, bij de Geester-
poort. Toentertijd bevond zich daar geen molen. Uiterst links naast een kale
boom, is nu een toren met ronde spits te zien. Dit kan de toren van het Hof
van Sonoy zijn, die inderdaad ten oosten van de kerk staat
bouw, lijkt erbij te horen. Het ziet ernaar uit dat dit een afwatering geweest
is voor
de gracht die er dichtbij liep. Op de voorgrond zijn vissers te zien die druk
bezig zijn met netten en manden om de vis in te bewaren. Ze bevinden zich
op kleine eilandjes die op de kaart van Blaeu aangegeven zijn als een lange
landstrook: de middensingel. Wie hier de werkelijke situatie weergaf, is niet
duidelijk.
In 1647 schilderde Van Ruysdael de Grote of Sint-Laurenskerk nogmaals van
uit het noorden, nu in de winter. Ook hier wordt de compositie bepaald door
de sterke diagonaal die het water vormt met het land. De bomen staan als
kale staken aan de wal. Honden doen zich op de voorgrond tegoed aan een
karkas. Wolken benemen het zicht op de blauwe hemel, maar Van Ruysdael
heeft toch een lichtvoetige sfeer bereikt door de roze en gele toetsen.
Schaatsers en verschillende sledes geven een speelsheid aan het tafereel;
hun reflecties op het ijs versterken het idee dat het een ijskoude dag is. Een
herkenbaar beeld van Hollandse winterpret.
Op dit schilderij is de stad wat meer op een afstand te zien, de singel lijkt op
een meer en met de waarheid neemt Van Ruysdael het niet zo nauw als op
de twee vorige schilderijen.
Opnieuw een schilderij door de Haarlemse meester van de Grote of Sint-
Laurenskerk, gezien vanuit het noorden. Hier werkt een grote boomgroep
links en vee op een landtong rechts als coulisse voor de stad in de verte.
Het geheel is topografisch correcter dan op het schilderij van 1651. De kapel
van het Oud Hof, herkenbaar aan zijn slanke spits, staat netjes ten westen
van de kerk; de molen de Munnik staat weer links en de Geesterpoort is
rechts te herkennen.
We kijken hier recht op de westelijke arm van het gebouw. Rechts ervan staat
een klokhuis, topografisch correct aan de zuidzijde. Links zijn de kapellen van
het Middelhof en het Oude Hof te zien. De laatste stond in werkelijkheid
verder naar rechts, pal ten westen van de Grote Kerk. Het kan zijn dat Van
Ruysdael hem heeft verplaatst om een vrij zicht te houden op de kerkgevel
met het grote venster erin. Dat raam zat er oorspronkelijk wel, maar in 1655
niet meer; het werd rond 1640 dichtgemaakt.
De Grote Kerk staat klein maar herkenbaar op de achtergrond, het ronde koor
naar het oosten gericht. Links op de voorgrond drommen mensen samen
rond een koek-en-zopie-tent, rechts buitelen een aantal schaatsers over el
kaar op het ijs. De Friese Buitenpoort torent boven alles uit. De poort was in
werkelijkheid minder robuust, maar wel net zo imposant.
Rechts ervan schilderde Van Ruysdael de toegangsbrug naar de poort, met
hamei. Nog iets verder naar rechts is een tweede houten brug te zien; dat
moet over de Koedijker Vaart zijn, op de kaart van Blaeu ook te ontwaren,
maar op dit schilderij zonder de bijbehorende bebouwing weergegeven. De
rode kleur in de vlag van de tent en in de kleding van de personen op het ijs,
het heldere blauw van de lucht en het felle wit waarmee Van Ruysdael de
sneeuw schilderde, geven dit schilderij een vrolijke uitstraling.
De laatste schilderijen die Salomon van Ruysdael aan de Grote Kerk wijdde,
in 1664 en 1669, lijken sterk op elkaar, maar zijn heel anders van opzet en
karakter dan alle voorgaande werken. Ineens kijken we niet meer van een
afstand en van buitenaf naar de stad, maar staan we binnen de muren en
kunnen we de baksteentjes waaruit de gebouwen bestaan bijna tellen.
Het koor van de kerk is naar rechts gericht, we kijken dus vanuit het zuiden.
In het verlengde van de zuidelijke kruisarm is de lage klokkentoren te zien
die daar inderdaad stond. Het water links is het Geestwater dat tot de dem
ping in 1899 in het verlengde lag van de Lindegracht.
Het pand rechts met uithangbord is een herberg; reizigers arriveren er in
koetsen, paarden worden er gedrenkt. Daar vlakbij is een meiboom opge
richt: een lange staak bekroond met een boomtak en kransen van jong
groen. Deze meiboom is op het marktplein geplaatst in de nacht van 30 april
op 1 mei om de komst van de lente te vieren. Het rund dat wordt meege
voerd is een zogenaamde gilde os.
Na de vrolijke rondgang wordt de os geslacht ten behoeve van het gildemaal;
een jaarlijks ritueel in veel Nederlandse steden.
De voorgrond van de afbeeldingen 7 en 8 is opmerkelijk. Op de eerste afbeel
ding zien we loslopende varkens en een (dolle?) hond in de stad. Op de
laatste afbeelding zien we een vrouw die pootje aan het baden is met haar
rok omhoog. Een groepje jonge mannen (waarvan twee met een instru
ment- trommel en viool) staat te kijken en lijkt haar te beschimpen.
(7) Salomon van Ruysdael, Gezicht op de Grote of Sint-Laurenskerk van Alkmaar vanuit
het zuiden, met een meiboom, 1664, olieverf op doek, 80,5 x 111 cm, Boeda-pest_
Szépmüvészeti Muzeum
)8 Salomon van Ruysdael, Gezicht op de Grote of Sint-Laurenskerk van Alkmaar vanuit
het zuiden, met een meiboom, 1669, olieverf op doek, 76 x 104 cm, Oxford, Ashmo-
lean Museum
De Grote of Sint-Laurenskerk (gebouwd tussen 1470 en 1518), bevallig
geschilderd door Salomon van Ruysdael
STICHTING
OUDHEIDKUNDIGE VERENIGING
gemeente ALKMAAR^
Salomon van Ruysdael, gezicht op de Grote of Sint-Laurenskerk van Alkmaar vanuit
het noorden in de winter, 1647, olieverf op paneel53,1 x 89,3 cm, Dublin, National
Gallery of Ireland
Salomon van Ruysdael, Gezicht op de Grote of St Laurenskerk van Alkmaar vanuit het
noorden, 1651, olieverf op paneel, 54,6 x 80 cm, Longleat House, The Mar-quess of
Bath
Salomon van Ruysdaelgezicht op de Grote of Sint-Laurenskerk van Alkmaar vanuit
het noorden, 1664, olieverf op paneel, 50,5 x 69,2 cm, Alkmaar,
Bijl-Van Urk BV
Salomon van Ruysdael, Gezicht op de Grote of Sint-Laurenskerk van Alkmaar vanuit
het noorden, 1644, olieverf op paneel, 61,6 x 93,4 cm, Stedelijk Museum Alkmaar
Salomon van RuysdaelGezicht op de Grote of Sint-Laurenskerk van Alkmaar vanuit
het westen, 1655, olieverf op paneel, 51,4 x 83,8 cm, New York, Metropolitan Muse
um of Art
Salomon van Ruysdael, Gezicht op de Grote of Sint-Laurenskerk van Alkmaar vanuit
het noordoosten in de winter, met de Friese Buitenpoort, 1656, olieverf op doek,
79,3 x 110,5 cm, Edinburgh, National Galleries of Scotland, Scottish National Gallery
4
3
I /"J
