A
Js i JfcsSL—
Alkmaarders op de kaart
'1
HET SCHERMERlEILAND
Facebook www.facebook.com/alkmaardersopdekaart
B\ 'H
at v
HtffyniEK STEM HET Ej^hTSHaaS
-
I
Het leven en werken van Jan Wils.
De Alkmaarse periode. (1891-1913)
Jan Wils droeg steentje bij aan het nieuwe bouwen
Plaquette: eigen foto AodK
'i'j
J
Uitgave van AlkmaardersopdeKaart
Teksten: Rosa E. Bernhard en Bert Muis
Vormgeving Team DTP gemeente Alkmaar
Druk: Marcelis Dékavé
Papaverhof: foto M. Minderhout
Oplage 2000
Stichting AlkmaardersopdeKaart
HISTORISCHE VERENIGING ALKMAAR
16-03-16 10:05
KUNST
UITLEEN
ALKMAAR
Jan Wils. Vooraanstaand Alkmaars architect. Visionair, die aan het
begin van de twintigste eeuw talloze bijzondere woningen in Alk
maar ontwierp. Die zich liet inspireren door beroemde architecten
als de Amerikaan Frank Lloyd Wright en zijn tijdgenoten Gerrit
Rietveld en Hendrik Petrus Berlage. Een man die echter vooral
naamsbekendheid kreeg door zijn ontwerp voor het Olympisch
Stadion van Amsterdam.
De naam Jan Wils wordt vaak niet direct met Alkmaar geassoci
eerd. Waarschijnlijk omdat hij voor een groot deel van zijn leven in
Den Haag woonde. Maar zijn wieg stond aan de Laat, waar nu V&D
was gevestigd. In Alkmaar legde hij de basis voor zijn glansrijke
carrière.
vaktijdschrift Bouwkundig Weekblad. In 1913 maakte de jonge Wils
nog enige architectonisch interessante ontwerpen. Zo ontwierp hij een
dubbel woonhuis aan de Westerweg en een verbouwing aan het Ver-
dronkenoord tot winkel met bovenwoning. In 1913 verhuisde hij naar
Den Haag. Het volgend jaar trad Wils in het huwelijk met Gepke van
der Veen, een apothekersassistente uit Alkmaar. Zij volgde hem naar
Den Haag.
Moderne tijden
In Den Haag zocht H.P. Berlage tekenaars voor zijn architectenbureau.
Wils trad daarop bij hem in dienst. Onder de hoede van deze bekende
en invloedrijke architect voerde Wils twee jaar lang (1914-1916) een
breed scala aan opdrachten uit. Het kantoor van Berlage in Den Haag
was een inspirerende omgeving. De kwaliteit van de architectuur werd
niet langer alleen bepaald door schoonheid, maar vooral sociale verbe
teringen in de samenleving moesten de voorrang krijgen. Wils ging
dan ook in die lijn verder: esthetische vraagstukken speelden voor
hem geleidelijk minder een rol binnen de architectuur. In plaats daar
van werd zijn maatschappelijke engagement flink aangewakkerd. Eén
prangende vraag moest volgens hem beantwoord worden: “Hoe kun
nen de miljoenen daklozen in de wereld zo snel, zo goed en zo goed
koop mogelijk een woning krijgen?”
Beïnvloeding door Frank Lloyd Wright.
Via Berlage werd Wils geconfronteerd met het werk van Frank Lloyd
Wright, de architect die onder ander het New-Yorkse museum Gug
genheim zou ontwerpen. Berlage had Wright tijdens een reis naar de
Verenigde Staten in 1911-1912 leren kennen. Het waren voornamelijk
de prairiehuizen van Wright die Wils versteld deden staan. Het was een
totaal nieuwe manier van bouwen: de huizen hadden geen ornamen
ten om de boel op te fleuren en kenmerkten zich door horizontale lij
nen met zo min mogelijk onderbrekingen door deuren, ramen, dak
vensters, hoge schoorstenen, kelders en zolders. Het open interieur in
de vorm van een X, een T of een L, was voor Wils een esthetische
eye-opener. “Die open plattegronden, de wanden die geen wanden
waren, met de lichtoplossingen die geen gaten in de muur waren”.
Voor Wils was Frank Lloyd Wright het voorbeeld van een architect met
een frisse nieuwe aanpak. Een architectuur die uitging van de behoef
ten van de moderne mens. Zo paste Wright bijvoorbeeld de hoogte van
de woning aan, aan de lengte van de mens. En de grootte van de ka
mers werd bepaald aan de hand van de behoeften voor gebruik. Nieu
we techniek, zoals de centrale verwarming, zorgde ervoor dat het in
terieur niet meer in kleine kamertjes opgedeeld hoefde te worden.
Wils werd de bekendste propagandist van Wright in Nederland en
schreef talloze essays in verschillende vaktijdschriften over de Ameri
kaanse architect. Wils begon zelf ook te ontwerpen in de prairie-stijl
en liet zich voornamelijk inspireren door de manier van tekenen van
Volkswoning- en fabrieksbouw.
In opdracht van de Coöperatieve Woningbouwvereniging Daal en Berg
ontwierp hij in 1919 de wijk Papaverhof in Den Haag, een complex van
128 woningen. Zijn ontwerp week af van het tuinstad-ontwerp dat
toen veel voorkwam. Hij plaatste huizenblokken rond binnentuinen.
Hierdoor bereikte hij dat de wijk een afgesloten eenheid vormde. Met
dit ontwerp kreeg Wils veel bekendheid. Toch was er ook kritiek en
merkte een criticus op “dat hij knapper werk van Wils meende te ken
nen”. Via Huszar kwam Wils in contact met C. Bruynzeel. Zijn deurenfa-
briek in Rotterdam brandde af. Wils kreeg de opdracht in 1920 een
nieuwe fabriek, ditmaal in Zaandam, te ontwerpen. Tot 1956 zou Wils
ook de uitbreidingen van deze fabriek vormgeven. Hij werd de huisar-
chitect van de familie Bruynzeel.
Wright. Hij kreeg zo de bijnaam Frank Lloyd Wils, die hij niet meer van
zich af wist te schudden.
Stadion en tribune
De echte doorbraak in Wils' carrière kwam met de opdracht in 1926
voor het ontwerp van een Olympisch Stadion. Dit ontwerp werd door
hem met zijn medewerkers G. Jonkheid en Cor van Eesteren gemaakt.
Op 1 mei 1928 was de opening. Door zijn internationale bekendheid als
bouwer van het Olympisch Stadion, voelde de gemeente Alkmaar zich
geroepen Wils in 1930 te vragen een tribune te ontwerpen voor het
tribune Sportpark: collectie Regionaal Archief Alkmaar
Sportpark in Alkmaar. Het werd de eerste kolomvrije voetbaltribune
van Europa en dit vormde dan ook een belangwekkende vernieu
wing. Het publiek kon vanaf nu van een vrij uitzicht genieten over de
sportvelden. De lichte, 'zwevende' constructie in witte kleur, maakte
van de Alkmaarse tribune een moderner object dan het Olympisch
Stadion.
De betekenis van Wils
Wils heeft zijn carrière ingekleurd met een anti-individualistische in
stelling en een passie voor de eenheid van kunst en samenleving. Hij
heeft zijn stempel op de architectuur weten te drukken door het
Amerikanisme naar Nederland te halen. Toch heeft hij niet een con
sequente stijl gehad en dat maakt het moeilijk hem als architect te
duiden. Wils' hang naar het verheffen van de lagere sociale klassen
kwam tot uiting in zijn voorkeur voor het communisme en zijn lid
maatschap van de Orde der Vrijmetselaars. Uiteindelijk overheersten
zijn politieke opvattingen ook de keuze van zijn opdrachten: arbei
derswoningen en tehuizen voor werklozen of behoeftigen kregen
zijn volle aandacht. Als geboren Alkmaarder zal het niet geheel toe
val zijn dat er in Alkmaar een aantal prachtige voorbeelden van het
vroegere werk van Jan Wils te vinden zijn. AlkmaardersopdeKaart
nodigt u van harte uit die panden te gaan bewonderen.
Deelnemer aan De Stijl.
Om die vraag te beantwoorden, moest er volgens Wils een architecto
nische omslag komen en een nieuw soort bouwen ontstaan dat geba
seerd was op compleet nieuwe grondbeginselen. Bestudering van his
torische voorbeelden was volgens Wils volslagen nutteloos. “Is het
bijvoorbeeld geen ongerijmdheid, dat wij, met onze geheel gewijzigde
levensinzichten, verkeren in huizen met een indeling zoals gebruikelijk
was vóór de Franse Revolutie?” Wils keerde zich tegen de traditionele
bouwkunst. Bij een snel veranderende samenleving, hoorde volgens
de architect ook een nieuw soort architectuur die voldeed aan de be
hoeften en eisen van de moderne mens.
Dit gedachtengoed sloot naadloos aan bij het avant-garde kunste
naarscollectief De Stijl, een los gegroepeerde kunstenaarsvereniging
rond het gelijknamige, door Theo van Doesburg en J.J.P. Oud opgerichte
tijdschrift. Samen met Rietveld en Oud, was Wils een van de onderte
kenaars van het eerste manifest van De Stijl. De Stijl had een utopisch
geloof in de vooruitgang van de mens door middel van technische,
wetenschappelijke en sociale verbeteringen.
Hier was geen plaats voor de architect als kunstenaar die naar uitzon
derlijke meesterwerken streefde. In plaats daarvan werd de architect
steeds meer een dienaar. Iemand die weet om te gaan met budget en
technische mogelijkheden, maar die er niet op de eerste plaats op uit
is om zelf boven zijn gebouwen uit te stijgen als kunstenaar.
Architect en idealist Jan Wils (1891-1972)
Citroengebouw: collectie fam. Wils
f
Regionaal Archief Alkmaar
gemeente ALKMAAR^
zijn vaders bedrijf de hui
dige brug maakte en Wils
in 1912 als volontair bij de
dienst gemeentewerken
in Alkmaar werkte. Ook in
1912 kreeg Jan Wils zijn
eerste grote opdracht:
een ontwerp voor een
huis/autogarage voor de
firma Stikkel, Olt Ten
Zeldam aan de Kenne-
merstraatweg in Alkmaar.
Wils was zo trots als een
pauw over het voltooien
van deze uitdagende op
dracht, dat hij een foto
met beschrijving van zijn
werk publiceerde in het
Jan Wils werd geboren in Alkmaar in 1891, als zoon van Evert Wils
en Jannetje Blankman. Zijn geboortehuis stond middenin het
stadscentrum van Alkmaar, namelijk aan de Laat op de plek waar
V&D was gevestigd. Hij volgde tussen 1903 en 1907 een nijver-
heidscursus constructietekenen aan de Burgeravondschool. Dit
kon hij direct in praktijk brengen omdat zijn vader eigenaar van
een middelgroot aannemersbedrijf was. Zo maakte hij een studie-
ontwerp voor een nieuwe gevel van de apotheek van L. Kruier in
Alkmaar in 1908 Uiteindelijk haalde hij in 1910 zijn HBS-diploma
aan de Paardenmarkt. Vanaf die tijd weten familieleden en beken
den Wils te vinden voor allerlei relatief kleine opdrachten, zoals:
verbouwingen, zomerhuisjes en kleine woningen. De heer W. de
Lange vraagt hem in 1909 het ontwerp te maken voor een verbou
wing van De Harmonie aan de Lombardsteeg. Ook is er een onge
signeerde tekening van de Schapenbrug in het Wils-archief gevon
den. Aannemelijk is dat hij bij het ontwerp betrokken was, omdat
Garage Kennemerstraatweg:
collectie Regionaal Archief
Wilhelminalaan 2:
collectie Regionaal Archief
ook twee herenhuizen aan het Nassauplein voor de kapitein der infan
terie W. Kaas. Het bouwbedrijf Ringers voerde deze ontwerpen uit. De
familie Ringers kende Jan Wils dus goed. Zelf ontwierpen en bouwden
zij de Ringers-chocoladefabriek. Hierbij zullen zij door het werk van
Wils en indirect dus ook door de ontwerpen van Frank Lloyd Wright
beïnvloed zijn.
Verdere ontwerpen.
Naast het Olympisch Stadion wilde Citroën een gebouw, waarin het
gehele bedrijf ondergebracht kon worden. Wils werd aangezocht als
architect. Hij wist een evenwichtig beeld tussen het Olympisch Sta-
Deelnemers: Bart van Groen, Fred Hoek, Jan Jansen, Annelies Veronica
Janssen, Bob Kiel, Willard Mans, Bert Muis, Aldert Pilkes
Ontwerpen in Alkmaar
Wils' fascinatie voor de bouwstijl van Frank Lloyd Wright en zijn deel
name aan het kunstenaarscollectief van De Stijl heeft zijn sporen ach
tergelaten in Alkmaar. Eén van de doelen van De Stijl beweging was de
samenwerking opzoeken tussen schilders en architecten. Wils zei hier
over het volgende: “Ook de kwestie van kleuren in het interieur is van
groot belang en gelukkig begint men meer en meer tot het inzicht te
komen, dat kleuren om ons heen onontbeerlijke zijn. Kleur is licht en
licht is leven”. Wils ontwierp in opdracht van J. de Lange in 1916 een
woning aan de Wilhelminalaan.
Hij werkte hier samen met de
schilder Van Doesburg, die het
kleurontwerp maakte en de ce
ramist Willem C. Brouwer. Wils
paste bij dit gebouw voor het
eerst platte daken toe. Aan de
Groeneweg in de Bergermeer
ontwierp hij villa De Karperton
voor kaasfabrikant Moritz Judell.
Van Doesburg kreeg de op
dracht een ontwerp te leveren
voor zes ramen in de hal. Verder
ontwierp Wils samen met De
Stijlkunstenaar Vilmos Huszar
V
at
dion en Citroëngebouw te
bereiken. Het werd al gauw
als een voorbeeld van een
modern bedrijfsgebouw ge
zien. Een bekend gebouw is
verder het in 1935 gereali
seerde City theater in Am
sterdam. Hoewel hij tot na
zijn 65ste door bleef werken,
schrompelde zijn faam na de
oorlog snel ineen. Architec-
tuurhistoricus Herman van
Bergeijk schreef in het boek Jan Wils: De stijl en verder: ‘De tragiek
van Wils is dat hij na de Tweede Wereldoorlog getuige was van een
tweede golf van radicale modernisering, waarvan hij echter geen
deel wilde uitmaken. Dat hij daardoor niet meer de voorloper van
weleer was, betekende echter niet dat zijn werk niet meer de moeite
waard zou zijn.” Toch is het naoorlogse werk van Wils veel minder
bekend. Na de Tweede Wereldoorlog was Wils voornamelijk betrok
ken bij de wederopbouw van Rotterdam en Den Haag. Ook in Amster
dam werkte hij aan herstel van de oorlogsschade. Zo verbouwde hij
het toenmalige Carlton Hotel aan de Vijzelstraat, dat door een bran
dend vliegtuig getroffen was. De bijna functionalistische naoorlogse
architectuur en stedenbouw werden zowel door critici als leken wei
nig gewaardeerd. Het werd laatdunkend betiteld als 'revolutiebouw'.
Wils overlijdt op 11 februari 1972. Zijn dood krijgt nog maar weinig
aandacht.
Museum In t Houten Huis
I wandelkaart route Jan Wils2016.indd 2
OUDHEIDKUNDIGE VERENIGING j A
■“^T‘
mi onin
ot'trnin
WAM
