V tb I rp 77 i '“I I Alkmaarders op de kaart AaD de Bibliotheek^^ r*) Regionaal Archief i Alkmaar [A] Jeugd /Va r Bij de ingang van Epcot Theme Park Buitenland Met speciale dank aan Hubert van Onna, Drebboloog Oplage: 2000 2013 Groep Alkmaardersopdekaart.nl gemeente ALKMAAR^ HISTORISCHE VERENIGING ALKMAAR Uitgave van Groep Alkmaardersopdekaart.nl Zie ook www.alkmaardersopdekaart.nl Tekst: Emmie Snijders, Regionaal Archief Alkmaar Bert Muis, Historische Vereniging Alkmaar Afbeeldingen: Regionaal Archief Alkmaar, Collectie Hubert van Onna, Archeologisch Centrum gemeente Alkmaar, The Walters Art Museum, Universiteit van Uppsala, Wikimedia Commons. Vormgeving: Team DTP gemeente Alkmaar Druk: Marcelis Dékavé Cartouche afkomstig van de Kaart van Alkmaar (1597), voorzien van een detail uit het album amicorum van Daniël Stolcius, Universiteit van Uppsala. 1565 een bierbrouwerij. Dreb- bel was een kind uit zijn vaders tweede huwelijk met Hillegont Jansdochter (Boerman). Vanuit zijn huis had de jonge Detail van de kaart van de drooggemaakte Bergermeer door Adriaan Antho- nisz, 1568. Ingetekend is een stukje land van eigenaar jacop Dremel', Dreb- bels vader. RAA onder andere wijnvaten en molenstenen. Aan dit werktuig 1607 naar de Voormeer. RAA, Fotocol lectie Monumentenzorg gemeente Alkmaar Gevelsteen op de gevel van Kraan- buurt 2. De Kraanbuurt heette oor- [D] Begin carrière Kort na het huwelijk kreeg Drebbel zijn eerste grote opdracht. De vroed schap van Alkmaar besloot een kaart van de stad te laten maken. Hoe wel hij nog relatief onbekend was, kreeg Drebbel de eer. De bekende Alkmaarse landmeter en vestingbouwer Adriaen Anthonisz leverde de benodigde gegevens voor de kaart. Drebbel maakte de definitieve tekening en graveerde het in spiegelbeeld op een koperplaat. Deze kaart uit 1597 was een belangrijk voorbeeld voor latere kaartmakers. De plattegrond zien we in dezelfde vorm terugkeren op kaarten van onder andere Blaeu. In E e.' veibleef Diebbel aan het hof De perpetuum mobile van Drebbel, afgebeeld op een schilderij van Hieronymus Cabinet. The Walters Art Museum, Baltimore de vrouw van Cornelis Drebbel. Collectie Hu bert van Onna [G] Laatste levensjaren Hoewel Drebbel in zijn tijd een groot en bekend man was, leidde hij in zijn laatste jaren een eenvoudig bestaan. Hij was zonder financiers komen te zitten en moest zijn geld op een andere manier zien te verdie nen. Hierdoor bestierde hij enkele jaren een bierhuis aan de oever van de Theems bij de Towerbridge. In die tijd werd hij een curiositeit. Mensen kwamen naar zijn bierhuis om de man te zien die zoveel wonderlijke uit vindingen op zijn naam had staan en had gediend aan het hof van koning Jacobus I. Hij maakte in deze tijd nog wel plannen voor de ontwatering van moerassen rondom Cambridge. Drebbel overleed echter begin november 1633 in Londen. sensatie veroorzaakte Drebbel in 1620, toen hij een zelfgemaakte duik boot in de Theems demonstreerde. In diezelfde tijd werkte hij aan ontwerpen voor de tuinen van de hertog van Buckingham. Die gaf hem ook opdracht om een torpedo-lanceer installatie te bouwen in één van zijn schepen, die hij voor het ontzet van de stad La Rochelle liet bouwen. Rond 1627 construeerde Drebbel voor de Britse marine torpedo’s en zeemijnen. [F] Bekendheid en bewondering In 1621 ontmoette hij Constantijn Huygens (1596 -1687) die in Engeland verbleef als diplomaat in opleiding. In zijn autobiografie schreef Huygens: 'toen ik deze maan [Drebbel] naast deze zon [Francis Bacon] plaatste, had ik het oog vooral gevestigd op de fysica. Daarin had deze man uit het volk, een Noordhollander, een burger van Alkmaar, het verbazend ver gebracht, zoals ik met eigen ogen heb kunnen constateren. Ik heb deze man namelijk in een intensief onderling verkeer goed leren ken nen.' Verder schreef Huygens: 'Op zijn boekje 'Overde Elementen'heb ik nogal eens kritiek uitgeoefend, omdat hij het danig heeft weten te ontsieren met opzettelijk gekozen mysterieuze termen, geheel in de lijn van de dwaze dikdoenerij die voor chymici kenmerkend is. Voor de rest is het een voortreffelijke verhandeling, die duidelijk de sporen draagt van een uitzonderlijke intelligentie.' Toch waren het voornamelijk zijn perpetuum mobile en zijn zelfge bouwde duikboot die hem blijvende roem hebben verschaft. Van beide uitvindingen zijn veel tekeningen gemaakt en vinden we veel vermeldingen in brieven en dagboeken van ooggetuigen die Londen aandeden. Eén hiervan was Hans Jacob Wurmoser von Vendenheym, die Lodewijk Frederik Hertog van Wurtemburg Mumpelgard op een gezantschap naar Engeland vergezelde. Hij schreef: 'au parc d'Elthon pour voir La Perpetuum Mobile. L'inventeur s'appelle Cornelius Trebel'. En niet onbelangrijk voegde hij daaraan toe: 'natif du Alkmaar.' Meer weten over Drebbel? Op www.drebbel.net vind je het Drebbel Kennis Centrum, een activiteit van het Tweede Drebbel Genootschap. Titelblad van G.P Schagens uitgave van Drebbels eerste verhandeling omtrent de 'wonder-vondt' (1607). RAA •oajCcrrx puurt i. LVxduxrtMpr s»««nö« Kennemerwaard 1612 liet Drebbel pand genaamd ‘De Mos terdpot’ door zijn neef verkopen. Het Archeologisch Centrum gemeente Alkmaar vond hier tijdens opgravingen de laat zestiende-eeuwse funderingen van een betrekkelijk klein huis van een Alkmaars standaard-type. Het huis was verdeeld in een onverwarmde voorruimte, een achterka mer met een schouw en een onderkelderde bedstede. Achter het huis bevond zich een aangebouwde zomerkeuken. Langs de zuid kant liep ook een steegje buitenom, zoals destijds gebruikelijk was in de stad. [E] Na het maken van de beroemde stadskaart werkte Drebbel verder aan zijn carrière. Vanuit het huis op de hoek van de Doelenstraat en Koningsweg, ook bekend als ‘Het huis daer de Hoorn uithangt’ vroeg hij ondermeer octrooien aan voor een horloge dat honderd of meer jaren bleef lopen, voor I een goed trekkende schoorsteen en voor een fontein. In 1600 mocht hij de bouw van zo'n fontein in Middelbug realiseren. Tot het najaar van 1604 bleef de familie Drebbel in dit huis wonen. Daarna vertrok het gezin naar Engeland waar zij kwamen te wonen Lij op Eltham Palace. Drebbels werk was veelzijdig. Al tijdens zijn Alkmaarse jaren was hij naast het maken van grafisch werk (waaronder de 'Zeven vrije kun sten') bezig met een breed scala van ideeën. Uiteindelijk ontwikkelde hij zich verder tot een vooraanstaand wetenschapper op terreinen als filosofie, pneumatica, optica, chemie en hydraulica. Hij werk te ideeën uit op het gebied van optische instrumenten door het verbeteren van verrekijkers, het maken van een microscoop en het ontwikkelen van een nauw keurige lenzen-slijpmachine. Door het experimenteren met chemische stoffen was hij in staat om een prachtige kleur scharlakenrood te produceren. Vermoedelijk heeft hij ook zuurstof ('fierie spirit’ zoals Drebbel het noemde) geprodu ceerd voor gebruik in de duik boot tijdens de vaart in de Theems. De ontwikkeling van een oven die op constante temperatuur brandde met optimaal verbran- Allegorische voorstelling van de geome- tria als zesde der zeven vrije kunsten. De prent maakt onderdeel uit van een serie van zeven. Gravure door Cornelis Dreb- dingsrendement geeft aan dat bel, 1600. raa hij in de meet- en regeltechniek goed thuis was. De ontwikkeling van de onderzeeboot evenals het ontwikkelen van torpedo’s duidt op deskundigheid op het gebied van pneumatica. Verder moest hij heftechnieken (hydraulica) ontwikkelen voor de bewegende beelden en rekwisieten voor opvoeringen en feesten aan het hof. [C] Haarlem en ontmoeting met Sophia Na een paar jaar onderwijs te hebben gehad op de Latijnse School, vertrok Drebbel in 1585/86 naar Haarlem. Hij ging in de leer op de 'Acade mie’ van Karel van Mander en kreeg les van Hendrik Goltzius, een bekend graveur, schilder, uitgever en humanist. Bij hem leerde Drebbel de graveerkunst, waarmee hij in Alkmaar bekend is geworden. In die tijd kwam Drebbel in contact Sophia Goltzius, met de jongste zus van Goltzius; Feijtge Jans- vrouw van dochter (Sophia) die in Alkmaar woonde. In 1595 trouwden zij. Na hun huwelijk gingen zij wonen op de hoek van de Doelenstraat en Koningsweg. Daar kregen zij zeven kinderen, waarvan een tweeling en dochter Lijsbeth vroeg kwamen te overlijden. Gelukkig groeiden twee zoons (Jan Cornelisz. en Jacob) en twee dochters (Anna en Catharina) wel gezond op. [B] Drebbel groeide op in een redelijk gegoede familie. Hij kreeg les op de Alkmaarse Latijnse School en zijn vader bezat onroerend goed, waaronder land in de drooggemaakte Bergermeer en enkele panden, zoals geboortehuis met brouwerij én vanaf 1580 twee ka vels in de Hofstraat. Daar liet Drebbels vader twee huizen bouwen. Eén hier van ging de familie in 1582 bewonen. Het huis op 't Dronckenoord ver kocht Drebbels moeder in 1597. Na de dood van vader in 1591 kwam het pand in de Hofstraat in Reconstructie van het huis van jacob Drem- bezit van Cornelis. Pas in mel (linkerpand - Hofstraat 15) op basis van het opgravinggegevens. Getekend door Peter Bitter, Archeologisch Centrum gemeente Alk maar die voor zijn huis stond sinds Keizer Karel V hiervoor in 1528 toestemming had gegeven. Aangedreven door een houten spronkelijk ook de Mient. De buurt tredmolen takelde de kraan dankt haar naam aan de stadskraan die hier in 1528 kwam te staan. In 1590 werd de kraan naar de Bierkade ver- ontleent de Kraanbuurt haar plaatst, tegenover het Fnidsen en in naam. Het kan goed zijn dat Drebbels interesse voor tech niek is opgewekt door de inge nieuze wijze waarop de kraan vracht kon ophijsen. WONDER VONDT banöt mi rotatie beroeatnaU Metten tOTWOMknochbeamirglnus btcCtcrro ■rrrt j-T-T rni «iMdi Dnfr. mrtx bp Grtwrobtr m Socth Pmunter brtfct* Mt—I*. Door vele mensen werd Drebbel bewonderd. Er was echter ook kritiek, bijvoorbeeld op het nut van zijn uitvindingen. De grote meningsver schillen werden in de loop van de tijd scherper. Rond Drebbels leven en uitvindingen was veel mysterie en onduidelijkheid door gebrek aan betrouwbare bronnen. Vooral in ge schriften uit de negentiende eeuw zien we de verschillen in mening duidelijk verwoord. Het KNAW was kritisch over Drebbels wetenschappe lijke bijdragen en vond hem in kunde ver verwijderd van tijdgenoten. De Alkmaarse archivaris C.W. Bruinvis schreef in 1871 dat 'Drebbel niet tot de groote mannen kan gerekend worden en niet zulke gewichtige uit vindingen heeft gedaan, dat hij de menschheid aan zich verplicht heeft.’ En 'Is het trachten naar eene eeuwig- durende beweging onwetenschap- in Orlando kreeg Drebbel als uitvin- pelijk, het door Drebbel geschreven der van de duikboot een eervolle boekje 'Van de Nature der Elementen' vermelding. Disneyworld. Collectie geeft van de degelijkheid zijner Hubert van Onna studiën niet veel beter gedachte.' De vernoeming van een straatnaam vond hij dan ook te veel eer. Inmiddels wordt gewerkt aan Drebbels eerherstel. De Amerikaanse histo rica Vera Keller promoveerde in 2009 op Drebbel. Zij noemt hem 'de Einstein van zijn tijd’, die ooit hét onderwerp van debat was over het ver mogen van de mens de natuur te begrijpen en te beheersen. Zij consta teert dat die status in onze eigen tijd is vergeten. Toch vinden we op en kele plaatsen in onze huidige tijd wel verwijzingen naar deze grote Alkmaarder. Zo is er een maankrater naar hem vernoemd (1994), zijn op de universiteiten van Delft en Twente respectievelijk een straat en insti tuut naar hem vernoemd, bestond er een depotschip van de Nederlandse onderzeedienst met de naam Hr. Ms. Cornelis Drebbel en zien wij hem opduiken in de entertainment als personage in de stripreeks Gilles de Geus, als kapitein Drebbel in Star Trek en kreeg hij tot voor kort een vermel ding bij de ingang van Epcot Themepark Disneyworld in Orlando, Florida. .'Zrmntn ft iifii m.w .rus. JóuJifiMi. ft tkveunf van Jacobus I van Engeland. Hij werkte aan vele projecten, waaronder de constructies van fonteinen, toneelrekwisieten en bewe gende beelden voor de toneelstukken die Francken II en jan Breughel aan het hof werden uitgevoerd. Echte sen- de Oude. Detail van The satie veroorzaakte Drebbel echter aan het Archdukes Albert and Isa- hof door demonstraties van verschillende bella Visiting a Collector,s uitvindingen zoals het perpetuum mobile (een instrument dat oneindig voortbe weegt), het beïnvloeden van de tempera tuur en het opwekken van bliksem en regen. Naast het werk aan het hof runde Drebbel nog een ververij in Stratford, waar hij een nieuwe, sterk verbeterde scharlakenrode kleurstof ontwikkelde. Keizer Rudolf II hoorde van Drebbels innovaties en ontbood hem aan zijn hof in Praag. Ook hier liet Drebbel de demonstra ties zien die aan het Engelse hof sensatie opwekten. Helaas overleed de keizer in januari 1612 en kwam Drebbel zonder financier te zitten. Later dat jaar De duikboot van Drebbel wordt uitgetest overleed ook Henry Frederick in de Theems. Deze voer van de Tower- Stuart, waardoor ook Drebbels bridge in drie uur stroomafwaarts naar werkgelegenheid in Engeland Greenwich. met hulp van 12 roeiers. wegviel. In 1613 keerde Drebbel Wikimedia Commons terug in Engeland en bood op nieuw zijn diensten aan bij het hof van koning Jacobus I. De grootste Het leven van Cornelis Jacobszoon Drebbel Door de chronologische volgorde kan het verhaal ook los van de wandeling worden gelezen. Hiervoor negeert u simpelweg de vetgedrukte letters tussen haakjes. Drebbel zicht op de stadskraan ziiz\ \ir\r\r t i i r» rtiiir rir»rlr [H] Nalatenschap Tijdens zijn opleiding op de Latijnse School raakte Drebbel bevriend met Gerrit Pieters zoon Schagen (1573-1616), een latere geleerde en uitgever met een winkel 'op den hoeck van de Meent, op de Waegh’. Hij gaf Drebbels eerste verhan deling uit: 'Wonder-Vondt van de eeuwighe bewegingh die den Alkckmaersche Philosooph Cornelis Drebbel door een eeu- wigh bewegende gheest in een Cloot besloten te weghe ghebrocht heeft welckers toeeygeningh (in't vereeren desselvigen aen den groot- machtigen Coningh jacob van Groot Brittangen) alhier naeck- telijck vertoont wordt' (1607). Een andere bekende uitgave - hoewel niet door Schagen uitgegeven - is: 'Een kort tractaet van de natuere der elementen, ende hoe sy veroorsaecken, den wint, reghen, blixem, donder ende waeromme dienstlich zijn'(1621) die in meerdere talen is verschenen. Cornelis Jacobszoon Drebbel is naar algemeen aangenomen wordt geboren in 1572, hetzelfde jaar 'als wanneer zig een nieuwe Sterre in Casiopia vertoonden’. Het leven van deze beroemde wetenschapper en innovator (vernieuwer) begon in het huis aan het 'Dronckenoort', nabij de Kraanbuurt. Hier runde vader Jacob Janszoon Dremmel sinds J__.. 1CZC AAA Arii CVaI>. Uitvinder en filosoof Cornelis Drebbel u l'xfl -1

Tijdschriften Regionaal Archief Alkmaar

Alkmaarders op de kaart | 2013 | | pagina 2