V
tb
I rp
77
i
'“I
I
Alkmaarders op de kaart
AaD
de Bibliotheek^^
r*) Regionaal Archief i Alkmaar
[A] Jeugd
/Va
r
Bij de ingang van Epcot Theme Park
Buitenland
Met speciale dank aan Hubert van Onna, Drebboloog
Oplage: 2000
2013 Groep Alkmaardersopdekaart.nl
gemeente ALKMAAR^
HISTORISCHE VERENIGING ALKMAAR
Uitgave van Groep Alkmaardersopdekaart.nl
Zie ook www.alkmaardersopdekaart.nl
Tekst: Emmie Snijders, Regionaal Archief Alkmaar
Bert Muis, Historische Vereniging Alkmaar
Afbeeldingen: Regionaal Archief Alkmaar, Collectie Hubert
van Onna, Archeologisch Centrum gemeente Alkmaar,
The Walters Art Museum, Universiteit van Uppsala,
Wikimedia Commons.
Vormgeving: Team DTP gemeente Alkmaar
Druk: Marcelis Dékavé
Cartouche afkomstig van de Kaart van Alkmaar (1597), voorzien
van een detail uit het album amicorum van Daniël Stolcius,
Universiteit van Uppsala.
1565 een bierbrouwerij. Dreb-
bel was een kind uit zijn vaders
tweede huwelijk met Hillegont
Jansdochter (Boerman).
Vanuit zijn huis had de jonge
Detail van de kaart van de drooggemaakte Bergermeer door Adriaan Antho-
nisz, 1568. Ingetekend is een stukje land van eigenaar jacop Dremel', Dreb-
bels vader. RAA
onder andere wijnvaten en
molenstenen. Aan dit werktuig
1607 naar de Voormeer. RAA, Fotocol
lectie Monumentenzorg gemeente
Alkmaar
Gevelsteen op de gevel van Kraan-
buurt 2. De Kraanbuurt heette oor-
[D] Begin carrière
Kort na het huwelijk kreeg Drebbel zijn eerste grote opdracht. De vroed
schap van Alkmaar besloot een kaart van de stad te laten maken. Hoe
wel hij nog relatief onbekend was, kreeg Drebbel de eer. De bekende
Alkmaarse landmeter en vestingbouwer Adriaen Anthonisz leverde de
benodigde gegevens voor de kaart. Drebbel maakte de definitieve
tekening en graveerde het in spiegelbeeld op een koperplaat. Deze
kaart uit 1597 was een belangrijk voorbeeld voor latere kaartmakers. De
plattegrond zien we in dezelfde vorm terugkeren op kaarten van onder
andere Blaeu.
In E e.' veibleef Diebbel aan het hof
De perpetuum mobile van
Drebbel, afgebeeld op een
schilderij van Hieronymus
Cabinet. The Walters Art
Museum, Baltimore
de
vrouw van Cornelis
Drebbel. Collectie Hu
bert van Onna
[G] Laatste levensjaren
Hoewel Drebbel in zijn tijd een groot en bekend man was, leidde hij in zijn
laatste jaren een eenvoudig bestaan. Hij was zonder financiers
komen te zitten en moest zijn geld op een andere manier zien te verdie
nen. Hierdoor bestierde hij enkele jaren een bierhuis aan de oever van de
Theems bij de Towerbridge. In die tijd werd hij een curiositeit. Mensen
kwamen naar zijn bierhuis om de man te zien die zoveel wonderlijke uit
vindingen op zijn naam had staan en had gediend aan het hof van koning
Jacobus I. Hij maakte in deze tijd nog wel plannen voor de ontwatering van
moerassen rondom Cambridge. Drebbel overleed echter begin november
1633 in Londen.
sensatie veroorzaakte Drebbel in 1620, toen hij een zelfgemaakte duik
boot in de Theems demonstreerde. In diezelfde tijd werkte hij aan
ontwerpen voor de tuinen van de hertog van Buckingham. Die gaf hem
ook opdracht om een torpedo-lanceer installatie te bouwen in één van
zijn schepen, die hij voor het ontzet van de stad La Rochelle liet bouwen.
Rond 1627 construeerde Drebbel voor de Britse marine torpedo’s en
zeemijnen.
[F] Bekendheid en bewondering
In 1621 ontmoette hij Constantijn Huygens (1596 -1687) die in Engeland
verbleef als diplomaat in opleiding. In zijn autobiografie schreef Huygens:
'toen ik deze maan [Drebbel] naast deze zon [Francis Bacon] plaatste,
had ik het oog vooral gevestigd op de fysica. Daarin had deze man uit
het volk, een Noordhollander, een burger van Alkmaar, het verbazend
ver gebracht, zoals ik met eigen ogen heb kunnen constateren. Ik heb
deze man namelijk in een intensief onderling verkeer goed leren ken
nen.' Verder schreef Huygens: 'Op zijn boekje 'Overde Elementen'heb ik
nogal eens kritiek uitgeoefend, omdat hij het danig heeft weten te
ontsieren met opzettelijk gekozen mysterieuze termen, geheel in de
lijn van de dwaze dikdoenerij die voor chymici kenmerkend is. Voor de
rest is het een voortreffelijke verhandeling, die duidelijk de sporen
draagt van een uitzonderlijke intelligentie.'
Toch waren het voornamelijk zijn perpetuum mobile en zijn zelfge
bouwde duikboot die hem blijvende roem hebben verschaft. Van
beide uitvindingen zijn veel tekeningen gemaakt en vinden we veel
vermeldingen in brieven en dagboeken van ooggetuigen die Londen
aandeden. Eén hiervan was Hans Jacob Wurmoser von Vendenheym,
die Lodewijk Frederik Hertog van Wurtemburg Mumpelgard op een
gezantschap naar Engeland vergezelde. Hij schreef: 'au parc d'Elthon
pour voir La Perpetuum Mobile. L'inventeur s'appelle Cornelius Trebel'.
En niet onbelangrijk voegde hij daaraan toe: 'natif du Alkmaar.'
Meer weten over Drebbel? Op www.drebbel.net vind je het Drebbel
Kennis Centrum, een activiteit van het Tweede Drebbel Genootschap.
Titelblad van G.P Schagens uitgave van
Drebbels eerste verhandeling omtrent
de 'wonder-vondt' (1607). RAA
•oajCcrrx puurt i. LVxduxrtMpr s»««nö«
Kennemerwaard
1612 liet Drebbel
pand genaamd ‘De Mos
terdpot’ door zijn neef
verkopen. Het Archeologisch Centrum gemeente Alkmaar vond hier
tijdens opgravingen de laat zestiende-eeuwse funderingen van
een betrekkelijk klein huis van een Alkmaars standaard-type. Het
huis was verdeeld in een onverwarmde voorruimte, een achterka
mer met een schouw en een onderkelderde bedstede. Achter het
huis bevond zich een aangebouwde zomerkeuken. Langs de zuid
kant liep ook een steegje buitenom, zoals destijds gebruikelijk was
in de stad.
[E] Na het maken van de beroemde stadskaart werkte Drebbel verder
aan zijn carrière. Vanuit het huis op de hoek van de Doelenstraat en
Koningsweg, ook bekend als ‘Het huis daer de Hoorn uithangt’ vroeg hij
ondermeer octrooien aan voor een horloge
dat honderd of meer jaren bleef lopen, voor I
een goed trekkende schoorsteen en voor
een fontein. In 1600 mocht hij de bouw van
zo'n fontein in Middelbug realiseren. Tot het
najaar van 1604 bleef de familie Drebbel in
dit huis wonen. Daarna vertrok het gezin
naar Engeland waar zij kwamen te wonen Lij
op Eltham Palace.
Drebbels werk was veelzijdig. Al tijdens zijn Alkmaarse jaren was hij
naast het maken van grafisch werk (waaronder de 'Zeven vrije kun
sten') bezig met een breed scala van ideeën. Uiteindelijk ontwikkelde
hij zich verder tot een vooraanstaand wetenschapper op terreinen als
filosofie, pneumatica, optica,
chemie en hydraulica. Hij werk
te ideeën uit op het gebied van
optische instrumenten door het
verbeteren van verrekijkers, het
maken van een microscoop en
het ontwikkelen van een nauw
keurige lenzen-slijpmachine.
Door het experimenteren met
chemische stoffen was hij in
staat om een prachtige kleur
scharlakenrood te produceren.
Vermoedelijk heeft hij ook
zuurstof ('fierie spirit’ zoals
Drebbel het noemde) geprodu
ceerd voor gebruik in de duik
boot tijdens de vaart in de
Theems.
De ontwikkeling van een oven
die op constante temperatuur
brandde met optimaal verbran-
Allegorische voorstelling van de geome-
tria als zesde der zeven vrije kunsten. De
prent maakt onderdeel uit van een serie
van zeven. Gravure door Cornelis Dreb-
dingsrendement geeft aan dat bel, 1600. raa
hij in de meet- en regeltechniek
goed thuis was. De ontwikkeling van de onderzeeboot evenals het
ontwikkelen van torpedo’s duidt op deskundigheid op het gebied van
pneumatica. Verder moest hij heftechnieken (hydraulica) ontwikkelen
voor de bewegende beelden en rekwisieten voor opvoeringen en
feesten aan het hof.
[C] Haarlem en ontmoeting met Sophia
Na een paar jaar onderwijs te hebben gehad op
de Latijnse School, vertrok Drebbel in 1585/86
naar Haarlem. Hij ging in de leer op de 'Acade
mie’ van Karel van Mander en kreeg les van
Hendrik Goltzius, een bekend graveur, schilder,
uitgever en humanist. Bij hem leerde Drebbel de
graveerkunst, waarmee hij in Alkmaar bekend is
geworden. In die tijd kwam Drebbel in contact Sophia Goltzius,
met de jongste zus van Goltzius; Feijtge Jans- vrouw van
dochter (Sophia) die in Alkmaar woonde. In 1595
trouwden zij. Na hun huwelijk gingen zij wonen
op de hoek van de Doelenstraat en Koningsweg.
Daar kregen zij zeven kinderen, waarvan een tweeling en dochter
Lijsbeth vroeg kwamen te overlijden. Gelukkig groeiden twee zoons
(Jan Cornelisz. en Jacob) en twee dochters (Anna en Catharina) wel
gezond op.
[B] Drebbel groeide op in een redelijk gegoede familie. Hij kreeg
les op de Alkmaarse Latijnse School en zijn vader bezat onroerend
goed, waaronder land in de drooggemaakte Bergermeer en enkele
panden, zoals geboortehuis met brouwerij én vanaf 1580 twee ka
vels in de Hofstraat. Daar
liet Drebbels vader twee
huizen bouwen. Eén hier
van ging de familie in
1582 bewonen. Het huis
op 't Dronckenoord ver
kocht Drebbels moeder
in 1597. Na de dood van
vader in 1591 kwam het
pand in de Hofstraat in Reconstructie van het huis van jacob Drem-
bezit van Cornelis. Pas in mel (linkerpand - Hofstraat 15) op basis van
het opgravinggegevens. Getekend door Peter
Bitter, Archeologisch Centrum gemeente Alk
maar
die voor zijn huis stond sinds
Keizer Karel V hiervoor in 1528
toestemming had gegeven.
Aangedreven door een houten spronkelijk ook de Mient. De buurt
tredmolen takelde de kraan dankt haar naam aan de stadskraan
die hier in 1528 kwam te staan. In 1590
werd de kraan naar de Bierkade ver-
ontleent de Kraanbuurt haar plaatst, tegenover het Fnidsen en in
naam. Het kan goed zijn dat
Drebbels interesse voor tech
niek is opgewekt door de inge
nieuze wijze waarop de kraan vracht kon ophijsen.
WONDER VONDT
banöt mi rotatie beroeatnaU Metten
tOTWOMknochbeamirglnus btcCtcrro
■rrrt
j-T-T rni «iMdi
Dnfr.
mrtx bp Grtwrobtr m Socth Pmunter brtfct*
Mt—I*.
Door vele mensen werd Drebbel bewonderd. Er was echter ook kritiek,
bijvoorbeeld op het nut van zijn uitvindingen. De grote meningsver
schillen werden in de loop van de tijd scherper. Rond Drebbels leven en
uitvindingen was veel mysterie en onduidelijkheid door gebrek aan
betrouwbare bronnen. Vooral in ge
schriften uit de negentiende eeuw
zien we de verschillen in mening
duidelijk verwoord. Het KNAW was
kritisch over Drebbels wetenschappe
lijke bijdragen en vond hem in kunde
ver verwijderd van tijdgenoten. De
Alkmaarse archivaris C.W. Bruinvis
schreef in 1871 dat 'Drebbel niet tot
de groote mannen kan gerekend
worden en niet zulke gewichtige uit
vindingen heeft gedaan, dat hij de
menschheid aan zich verplicht heeft.’
En 'Is het trachten naar eene eeuwig-
durende beweging onwetenschap- in Orlando kreeg Drebbel als uitvin-
pelijk, het door Drebbel geschreven der van de duikboot een eervolle
boekje 'Van de Nature der Elementen' vermelding. Disneyworld. Collectie
geeft van de degelijkheid zijner Hubert van Onna
studiën niet veel beter gedachte.' De vernoeming van een straatnaam
vond hij dan ook te veel eer.
Inmiddels wordt gewerkt aan Drebbels eerherstel. De Amerikaanse histo
rica Vera Keller promoveerde in 2009 op Drebbel. Zij noemt hem 'de
Einstein van zijn tijd’, die ooit hét onderwerp van debat was over het ver
mogen van de mens de natuur te begrijpen en te beheersen. Zij consta
teert dat die status in onze eigen tijd is vergeten. Toch vinden we op en
kele plaatsen in onze huidige tijd wel verwijzingen naar deze grote
Alkmaarder. Zo is er een maankrater naar hem vernoemd (1994), zijn op
de universiteiten van Delft en Twente respectievelijk een straat en insti
tuut naar hem vernoemd, bestond er een depotschip van de Nederlandse
onderzeedienst met de naam Hr. Ms. Cornelis Drebbel en zien wij hem
opduiken in de entertainment als personage in de stripreeks Gilles de
Geus, als kapitein Drebbel in Star Trek en kreeg hij tot voor kort een vermel
ding bij de ingang van Epcot Themepark Disneyworld in Orlando, Florida.
.'Zrmntn ft iifii m.w .rus.
JóuJifiMi. ft tkveunf
van Jacobus I van Engeland. Hij werkte aan
vele projecten, waaronder de constructies
van fonteinen, toneelrekwisieten en bewe
gende beelden voor de toneelstukken die Francken II en jan Breughel
aan het hof werden uitgevoerd. Echte sen- de Oude. Detail van The
satie veroorzaakte Drebbel echter aan het Archdukes Albert and Isa-
hof door demonstraties van verschillende bella Visiting a Collector,s
uitvindingen zoals het perpetuum mobile
(een instrument dat oneindig voortbe
weegt), het beïnvloeden van de tempera
tuur en het opwekken van bliksem en regen. Naast het werk aan het
hof runde Drebbel nog een ververij in Stratford, waar hij een nieuwe,
sterk verbeterde scharlakenrode kleurstof ontwikkelde.
Keizer Rudolf II hoorde van
Drebbels innovaties en ontbood
hem aan zijn hof in Praag. Ook
hier liet Drebbel de demonstra
ties zien die aan het Engelse
hof sensatie opwekten. Helaas
overleed de keizer in januari
1612 en kwam Drebbel zonder
financier te zitten. Later dat jaar
De duikboot van Drebbel wordt uitgetest overleed ook Henry Frederick
in de Theems. Deze voer van de Tower- Stuart, waardoor ook Drebbels
bridge in drie uur stroomafwaarts naar werkgelegenheid in Engeland
Greenwich. met hulp van 12 roeiers. wegviel. In 1613 keerde Drebbel
Wikimedia Commons terug in Engeland en bood op
nieuw zijn diensten aan bij het hof van koning Jacobus I. De grootste
Het leven van Cornelis Jacobszoon Drebbel
Door de chronologische volgorde kan het verhaal ook los van de wandeling worden gelezen. Hiervoor negeert u simpelweg de vetgedrukte letters tussen haakjes.
Drebbel zicht op de stadskraan
ziiz\ \ir\r\r t i i r» rtiiir rir»rlr
[H] Nalatenschap
Tijdens zijn opleiding op de
Latijnse School raakte Drebbel
bevriend met Gerrit Pieters
zoon Schagen (1573-1616), een
latere geleerde en uitgever
met een winkel 'op den hoeck
van de Meent, op de Waegh’.
Hij gaf Drebbels eerste verhan
deling uit: 'Wonder-Vondt van
de eeuwighe bewegingh die
den Alkckmaersche Philosooph
Cornelis Drebbel door een eeu-
wigh bewegende gheest in
een Cloot besloten te weghe
ghebrocht heeft welckers
toeeygeningh (in't vereeren
desselvigen aen den groot-
machtigen Coningh jacob van
Groot Brittangen) alhier naeck-
telijck vertoont wordt' (1607).
Een andere bekende uitgave - hoewel niet door Schagen uitgegeven - is:
'Een kort tractaet van de natuere der elementen, ende hoe sy
veroorsaecken, den wint, reghen, blixem, donder ende waeromme
dienstlich zijn'(1621) die in meerdere talen is verschenen.
Cornelis Jacobszoon Drebbel is naar algemeen aangenomen wordt
geboren in 1572, hetzelfde jaar 'als wanneer zig een nieuwe Sterre
in Casiopia vertoonden’.
Het leven van deze beroemde wetenschapper en innovator
(vernieuwer) begon in het huis aan het 'Dronckenoort', nabij de
Kraanbuurt. Hier runde vader
Jacob Janszoon Dremmel sinds J__..
1CZC AAA Arii CVaI>.
Uitvinder en filosoof Cornelis Drebbel
u
l'xfl
-1
